قرآن ناطق(عج)

297 - آداب و کارکردهای روابط جنسی سالم از دیدگاه اسلام، و آسیب‌های روان‌شناختی آن

نویسنده : زهرا رستگار

آداب و کارکردهای روابط جنسی سالم از دیدگاه اسلام، و آسیب‌های روان‌شناختی آن علی حسین‌زاده* چکیده مسئله‌ای که در این پژوهش بدان می‌پردازیم، تأثیر رابطه جنسی سالم در احساس رضایت‌مندی از زندگی است. از مهم‌ترین فلسفه‌های تشکیل زندگی مشترک، آرامشگری زن و شوهر نسبت به یکد‌یگر است. این آرامش به عواملی وابسته است که یکی […]

آداب و کارکردهای روابط جنسی سالم از دیدگاه اسلام، و آسیب‌های روان‌شناختی آن

علی حسین‌زاده*

چکیده

مسئله‌ای که در این پژوهش بدان می‌پردازیم، تأثیر رابطه جنسی سالم در احساس رضایت‌مندی از زندگی است. از مهم‌ترین فلسفه‌های تشکیل زندگی مشترک، آرامشگری زن و شوهر نسبت به یکد‌یگر است. این آرامش به عواملی وابسته است که یکی از بارزترین آنها، رابطه جنسی سالم است. آرامش در زندگی زناشویی یا معلول رابطه جنسی سالم است یا میان این‌دو به نحوی تلازم وجود دارد و نمی‌توان آنها را از یکدیگر جدا کرد. هدف این پژوهش بررسی انواع روابط جنسی، بسترسازی روانی برای تأثیر آن در رضایت‌مندی از زندگی، معیارهایی برای تشخیص رابطه جنسی سالم از ناسالم، آسیب‌شناسی و تمهید مقدماتی برای بهره‌مندی و آسیب‌زدایی آن است. روش انجام پژوهش نیز توصیفی- تحلیلی است که در آن از متون دینی و مهارت‌ها و راه‌کارهای روان‌شناختی کمک گرفته شده ‌است.

یافته این پژوهش نشان می‌دهد روابط جنسی سالم در آرامش و سازگاری زن و شوهر تأثیر جدّی دارد. کنترل جنسی و محدود کردن آن به فضای زندگی مشترک، کنترل نگاه، احساس برتری در شخصیّت، پیدایش مصونیت و امنیت اجتماعی را به همراه دارد و مراعات آداب در رابطه جنسی این آثار را تقویت می‌کند. توجه به ناهماهنگی جنسی، نگاه یک‌سویه به آن، محدودیت‌های نابه‌جا، مقابله با هویت جنسی خویش، کاهش میل جنسی و تصویر ذهنی ناسالم از روابط جنسی، آسیب‌هایی است که آرامش زندگی را به مخاطره می‌اندازد.

کلیدواژه‌ها: شوهر، زندگی مشترک، روابط جنسی، آرامش، سازگاری و رضایت‌مندی.

مقدمه
اساس و پایه زندگی مشترک بر انس، محبت و عاطفه بنا شده ‌است تا زمینه آرامش زن و شوهر فراهم شود. قرآن کریم می‌فرماید: «و از آیات و نشانه‌های خداوند این است که برای شما از خودتان همسرانی قرارداد تا پیش آنها آرام بگیرید و در میان شما مودت و رحمت قرارداد. به درستی که در این کار نشانه‌هایی است برای آنان‌ که بیندیشند».(روم: ۲۱)

بی‏شک، یکی از عوامل رضایت‌مندی از زندگی، داشتن رابطه جنسی سالم و مطلوب است. این رابطه هم می‏تواند به صورت پیشگیری از تنش و ایجاد میل به سازگاری تأثیرگذار باشد و هم فروکاهندهٔ تنش‏های موجود باشد و در درمان آن مؤثر واقع شود. در بسیاری از موارد، جلوه‏گری اختلاف‏ها و احساس فاصله میان همسران را می‏توان به رابطه جنسی آنها مربوط دانست و با حدس قوی، ریشه مشکل را آنجا بررسی کرد. میان رابطه جنسی و رابطه اخلاقی سالم ارتباط دوسویه وجود دارد؛ امّا در میان مراجعان فراوان، رابطه جنسی نامطلوب بیشتر به منزله زمینه رابطه اخلاقی ناسالم مطرح شده است. از نگاه دینی نیز رابطه جنسی سالم اهمیت ویژه‏ای دارد و نمی‌توان اهمیت آن را نادیده گرفت.

در این زمینه تحقیقاتی با عناوین ‌دایره‌المعارف روابط جنسی، راهنمای روابط جنسی، گفتاری در‌باره جامعه‌شناسی شبکه تحریم جنسی، نیازها در روابط جنسی و زناشویی، ارتباط میان عشق و روابط جنسی از دیدگاه روان‌شناسان، نگرش قدسی به روابط جنسی در متون دینی و روابط جنسی مدرن انجام گرفته است که هر یک در جایگاه خود قابل استفاده است.

پرسش اصلی پژوهش این است که نقش رابطه جنسی در رضایت‌مندی از زندگی، سازگاری و رفع تنش در خانواده چیست؟ به دنبال آن نیز سؤال از آثار و پیامدهای رابطه جنسی، آداب، مهارت‌ها و آسیب‌های آن پاسخ داده می‌شود. آنچه نتیجه آیات الهی، روایات معصومان(ع) است یا در علوم معاصر بدان توجّه شده است و منع دینی ندارد، می‌تواند پاسخی به پرسش‌های در این تحقیق باشد.

اهمیت رابطه جنسی سالم
منظور از رابطه جنسی سالم میان زن و شوهر در این تحقیق، رابطه‌ای است که از نظر شرعی مجاز باشد؛ دور از هرگونه خودخواهی و یک‌سو نگری باشد و برای زن و شوهر بالاترین رضایت‌مندی جنسی را به همراه داشته باشد.

در میان آزادی‏های اجتماعی، زمینه‌سازی و هموار کردن مسیر ارتباطی زن و مرد اهمیّت زیادی دارد. بی‏شک، چنان‌چه اولیای امور، اهمیّت غریزه جنسی را بشناسند و به آثار مثبت و ارضای صحیح آن آگاه باشند، تدابیر خاصی می‏اندیشند تا انسان‌ها، به‌ویژه جوانان به شکل ویژه‏ای از این غریزه استفاده کنند؛ زیرا غریزه جنسی در بسیاری از موارد با سایر غرایز قابل مقایسه نیست.

قرآن کریم آنجا که از گرایش‌های فطری بشر سخن می‏گوید، در زمینه رابطه جنسی می‏فرماید:

آمیزش جنسی با همسرانتان در شب‌های ماه مبارک رمضان که روزهای آن را روزه می‏گیرید، حلال است، آنها لباس شما هستند و شما لباس آنهایید. خداوند می‏دانست (اگر آمیزش شب‏های این ایّام را حرام کند) شما به خود خیانت می‏کنید (و این کار ممنوع را انجام می‏دهید) پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید و آنچه خدا برای شما مقرّر داشته است، طلب نمایید.(بقره: ۱۷۸)

این آیه بیانگر آن است که مصلحت فوق‌العاده و متعالی این بود که در تمام ماه رمضان مسلمان‏ها از آمیزش خودداری کنند؛ امّا با این حال، چنین حکمی تشریع نشد؛ زیرا عموم مردم چنین قانونی را تحمّل نمی‏کنند و از آنجا که دین اسلام دین سهل و آسانی است، خداوند آمیزش جنسی را برای همه، مسلمان‏ها در شب‏های ماه مبارک رمضان حلال اعلام کرد.

در همین سوره خداوند متعال درباره زنانی که از شوهرانشان جدا شده‏اند وعدّه طلاق آنان به سر رسیده است، می‏فرماید:

و هنگامی که زنان را طلاق دادید و آنان عدّه خود را به پایان رساندند، مانع آنها نشوید که با همسران خویش ازدواج کنند؛ در صورتی که میان آنان به سبک پسندیده‏ای توافق و تراضی برقرار گردد. این دستوری است که تنها افرادی از شما که ایمان به خدا و روز قیامت دارند، از آن پند می‏گیرند. این برای رشد شما مؤثرتر و برای شستن آلودگی‏ها مفیدتر است و خدا می‏داند و شما نمی‏دانید.(بقره: ۲۳۲)

در زمان‏های قدیم، مردم بر اساس تعصّبات جاهلی از ازدواج زنانی که طلاق گرفته‏اند، جلوگیری می‌کردند. قرآن این رسم جاهلی را تخطئه کرد و هشدار داد که کسی حق ندارد از ازدواج مجدّد آنان جلوگیری کند. این حقّ زنان‏ مطلقه است که دوباره ازدواج کنند و از رابطه جنسی سالم برخوردار باشند؛ نه تنها حق آنهاست، بلکه این مسئله باعث طهارت و پاکیزگی آنها نیز می‌شود و چنان‌چه رعایت نشود، به آلودگی جامعه می‌انجامد. در پایان این آیه، خداوند حکیم می‏فرماید: «شما مردم نمی‏فهمید و به اشتباه فکر می‏کنید که ازدواج مجدد چنین زن‏هایی چندان مهم نیست؛ ولی خدای آگاه از اسرار و رموز، از تبعات منفی تجرّد زنان با خبر است». از سوی دیگر، قرآن کریم در میان پرجاذبه‏ترین شهوت‏های دنیا، ابتدا از زنان یاد می‏کند:

محبّت نسبت به امور مادّی از قبیل زنان، فرزندان و اموال هنگفت از طلا، نقره، اسب‏های ممتاز، چهارپایان و زراعت در نظر مردم زینت داده شد. اینها زینت‏های زندگی پست (مادّی) است و سرانجام نیک (و زندگی والا و جاویدان) نزد خدا است.(آل‌عمران: ۱۴)

در ذیل همین آیه، وقتی امام صادق(ع) از اصحاب خود سؤال می‏کند بهترین لذّت‌ها کدام است و پاسخ می‏شنود که بهترین لذّت‏ها فراوانند، حضرت می‏فرماید: «اَلذّ الاشیاء مباضعه النساء ما تلذّذ النّاسِ فی الدنیا و الاخره بلذّهٍ اکثر لهم من لذّه النساء؛۱ بهترین لذّت آمیزش جنسی با زنان است؛ در دنیا و آخرت لذّتی بالاتر از لذّت زن نیست». نیازمندی مردان به ارتباط جنسی با زنان تا آنجاست که آنان مظهر نیاز و زنان مظهر ناز به شمار آمده‌اند. ضعف مردان در کنترل و سالم‌سازی روابط جنسی به حدی است که پیامبر گرامی اسلام(ص) می‏فرماید: «ما ترکت بعدی فتنه اضرّ علی الرّجال من النّساء؛۲ هیچ فتنه‏ای برای مردان زیان‏بارتر از زنان نیست. چه بسیار سلاطینی که در دام عشق ماه‌‏رویی حیثیت خود را ضایع کردند و چه پادشاهانی که برای دست‌یابی به دختر زیبارویی بخش وسیعی از قلمرو کشور خود را به دشمن واگذار کردند. جنایت‌های بزرگی که ردّ پای زنان در آن دیده می‌شود، در حقیقت گزارشی از طغیان غریزه جنسی مردان است».

اصل اوّلی و طبیعی وجود ارتباط سالم جنسی است و جز در مواردی که با مقصد مهم‏تری در تعارض قرار گیرد، نباید ممنوع شود. در سال‏های آخر عمر بابرکت رسول اعظم(ص) حج و عمره تمتع تشریع شد و این نوع حج به کسانی که از مکّه دور هستند، اختصاص یافت. گاهی میان عمره و حجّ تمتع ماه‏ها فاصله می‏شد. اگر قرار بود میان عمره و حجّ تمتع، آمیزش جنسی میان زن و شوهر انجام نگیرد، بسیاری تحمّل چنین امری را نداشتند. به همین دلیل، در سالی که پیامبر اکرم(ص) حجّ تمتع را تشریع فرمود، پس از عمره تمتع دستور داد همراهان از احرام خارج شوند و با اینکه چند شبی بیشتر به اعمال حج باقی نبود، هیچ محدودیّتی برای ارتباط و آمیزش جنسی با همسر نداشته باشند. یکی از اصحاب از این دستور پیامبر بر آشفت و با تعبیر ناشایستی به پیامبر اعظم(ص) اعتراض کرد که اگر ما از احرام خارج شویم و آمیزش جنسی بر ما روا باشد، در حالی عملیات حج را شروع خواهیم کرد که سرهای ما از آب غسل جنابت مرطوب خواهد بود. چه‌طور ممکن است چنین حکمی از سوی خدا باشد؟ رسول خدا(ص) با شنیدن این اعتراض از جا برخاست و ضمن سخنانی فرمود: «من پرهیزکارترین و راستگوترین شما هستم. این فرمان از ناحیه خداست و ما نباید از خدا نسبت به دین خدا ادعای بیشتری داشته باشیم». بی‌‌شک خدای مهربان که انسان را آفرید، مصلحت او را از خود او بهتر می‏داند.۳ بنابراین، خداوند منان این نیاز را در انسان‌ها دیده و مناسب با آن حکم صادر فرموده است. نیاز انسان‌ها به ارضای غریزه جنسی از یک‌سو و تقدس برآوردن آن در دیدگاه اسلام از سوی دیگر، مسئله را حسّاس‌تر می‌کند. خداوند متعال می‏فرماید:

زنان شما برایتان کشتگاه هستند. پس هر زمانی که بخواهید می‏توانید با آنها آمیزش کنید و برای خود ذخیره‌ای پیش فرستید؛ تقوای خدا را پیشه کنید و بدانید حتماً او را ملاقات خواهید کرد و مؤمنان را بشارت دهید.(بقره: ۲۲۳٫)

در این آیه، خداوند متعال زنان را مزرعه آخرت دانسته و از مردان خواسته است برای آخرت از این مزرعه توشه برگیرند؛ زیرا پس از آن فرموده است: «و برای آخرت خویش، ذخیره‌ای برگیرید». این نشان می‌دهد میان رابطه جنسی سالم و ذخیره‌سازی برای آخرت ارتباطی وجود دارد.

از نکات جالب توجه در توصیه‏های دین مبین اسلام، توصیه به کثرت رابطه جنسی است؛ با اینکه مردم به طور کلّی توجّه به مسائل جنسی، ثروت‌اندوزی و زیاده‌روی در خوردن و خوابیدن را از یک مقوله می‌دانند و از آنها نهی می‌کنند؛ امّا اسلام به کثرت عمل زناشویی توصیه، و از زیاده‌روی در خوردن، خوابیدن و ثروت‏اندوزی نهی کرده است. شاید حکمتش این باشد که اشباع غریزه جنسی مایه آرامش، و اشباع نیاز خوردن و خوابیدن و ثروت اندوزی مایه طغیان است. چه‌بسا خیلی از انسان‏ها باور نکنند که ارتباط جنسی میان زن و شوهر، بیش از حدّ معمولی که در عرف مطرح است. مورد توصیه پیشوایان دینی بوده است. البته نه افراط و زیاده‌روی به حدّی که غریزه جنسی همه زندگی را تحت‌الشعاع قرار دهد.

امام رضا(ع) می‏فرماید: «سه چیز (عطر زدن، ناخن گرفتن و عمل زناشویی فراوان) از سنّت پیامبران است».۴ رسول اعظم(ص) در روز جمعه‏ای به یکی از اصحاب خود فرمود:

آیا روزه گرفته‏ای؟ او گفت: نه، یا رسو‌ل‌الله. حضرت فرمود: آیا صدقه داده‏ای؟ او گفت: نه. پس پیامبر اعظم(ص) فرمودند: برخیز برو و با همسرت آمیزش کن که عمل زناشویی برای تو پاداش صدقه دارد.۵

همچنین روزی رسول اعظم(ص) به خانه امّ سلمه وارد شد و بوی خوشی را آنجا استشمام کرد. آنگاه رو کرد به امّ سلمه و فرمود:

گویا زینب عطر‌فروش اینجا بوده است؟ امّ سلمه در پاسخ حضرت گفت: آری یا رسول‌اللّه، او اکنون نیز اینجا است. زینب خدمت حضرت رسید و عرض ادب کرد. آنگاه گفت: ای رسول خدا! همسرم به من توجهی ندارد و از من رو گردان است. حضرت فرمود: برای او بیشتر آرایش و زینت کن. زینب گفت: هیچ عطر خوش بویی نیست مگر اینکه من خود را با آن خوشبو کرده‏ام؛ ولی همسرم باز از من روگردان است. رسول اکرم(ص) فرمودند: ای کاش می‏دانست وقتی به سوی تو می‏آید چه‌قدر برای او پاداش ثبت می‏شود! زینب پرسید: وقتی او به سوی من می‌آید چه پاداشی دارد؟ حضرت فرمود: وقتی به سوی تو می‏آید، دو فرشته او را در بر می‏گیرند و او به منزله کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است. پس وقتی با همسر خود آمیزش می‏کند گناهانش آمرزیده می‏شود و آنگاه که غسل می‏‌کند هیچ گناهی در نامه عمل او باقی نمی‏ماند.۶

اسلام به ارتباط جنسی سالم توصیه کرده و جز در موارد خاص از آن منع نکرده است. طولانی‏ترین زمانی که از آمیزش جنسی نهی شده ‏است، زمانی است که انسان در حال اعتکاف است و این عمل که بیش از سه روز طول نمی‏کشد، امری مستحبّ است. حتی کسانی نیز که حج بر آنها واجب شده باشد، حجشان حدود سه روز بیشتر طول نمی‏کشد. بنابراین، از نظر قرآن کریم و آموزه‌های دینی، مناسب آن است که غریزه جنسی را سرکوب نشود و دیگران با ژست موعظه به مقابله با آن تحریک نشوند؛ بلکه وجود آن به رسمیّت شناخته شود و از مسیر صحیح ارضا شود. با توجّه به شدت وابستگی انسان‌ها به رابطه جنسی سالم، باید مسیرهای مناسبی برای ارضای آن تعریف و از رابطه جنسی ناسالم جلوگیری شود.

کارکردهای رابطه جنسی سالم
با توجه به اهمیّت روابط جنسی سالم برای زنان و مردان و کارکردهای فراوان آن، در این قسمت، به محوری‌ترین پیامدها و کارکردهای آن اشاره می‏کنیم:

۱٫ دست‌یابی به بهترین جایگاه و سرآمدی نسبت به دیگران
الگو بودن و در جایگاه برتر قرار گرفتن آرزوی همه افراد است. این میل از امیال فطری انسان‏هاست. آنچه ممکن است در میان افراد متفاوت باشد، این است که در تشخیص برتری و جایگاه الگویی، انسان‏ها گاهی دچار اشتباه می‏شوند و روایات اهل بیت(ع) در این زمینه بسیار کارساز است. داستان الگوپذیری همانند این است که هیچ انسانی نمی‏خواهد به رذالت و پستی کشیده شود و ذاتاً از رذل بودن بدش می‏آید؛ امّا گاهی در تشخیص رذالت و پستی دچار اشتباه می‏شود و در موقعیت‏های حساس، به مدد روایات، می‏تواند رذالت و پستی و در مقابل، عزّت و برتری را بفهمد.

روایات معصومان(ع) شخصیّت برتر را تعریف کرده است. در روایتی، پیامبر گرامی اسلام(ص) می‏فرماید: «بهترین زنان شما کسی است که … وقتی با شوهر خویش است، زینت می‏کند‌ … و زمانی که شوهر با او خلوت می‏کند هر چه او بخواهد در اختیارش می‏گذارد».۷ در خلوت شوهر، حیا برای زن نکوهش شده است؛ تا جایی که امام صادق(ع) می‏فرماید: «بهترین زنان شما کسی است که وقتی با شوهر خود خلوت می‏کند، لباس حیا را از تن دور کند».۸ در مقابل نیز پیامبر اکرم(ص) بدترین زن را زنی می‏داند که در برابر شوهرش استنکاف داشته باشد.۹

درخواست رابطه جنسی اصولاً از سوی مرد مطرح می‏‌شود، مؤسسه کینزی که از بزرگترین نهادهایی است که در موضوع مسائل جنسی تحقیق می‌کند، در تحقیقات خود نشان داده است میل به ارتباط با زنان متعدد در نهاد مرد تعبیه شده ‌است. در اکثر جانوران میل جنسی نر بیش از ماده است. تحریک جنسی مردان در مقایسه با زنان سریع‌تر، آسان‌تر و با فراوانی بیشتر صورت می‌گیرد. مردان سریع‌تر از زنان تحریک می‌شوند و بیشتر از طریق بینایی این تحریک‌پذیری اتفاق می‌افتد. به همین دلیل، تصاویر جنسی و صحنه‌های جذاب و زنان زیبا، آنان را بیشتر تحریک می‌کنند. زنان غالباً دیر تحریک می‌شوند و تحریک‌پذیری آنها بیشتر از طریق قوه شنوایی و لامسه است. از این روی، کلمات محبت‌آمیز و تحریکات بدنی آنان را بیشتر تحریک می‌کند. بنابراین، شهوت آنان عمیق‌تر است.۱۰

امام صادق(ع) می‌فرماید: «به درستی که خداوند متعال برای زن صبر ده مرد را قرارداد. پس زمانی که زن تهییج شود، برای او قوه شهوت ده مرد خواهد بود».۱۱

زنان با انگیزه‏های مختلف از جمله حیایی که در وجود آنها بیشتر است، گاهی مانع اجابت درخواست مردان می‏شوند و به نحوی در قضاوت خودشان این استنکاف را نشانه برتری می‏دانند. روایات معصومان(ع) این انگیزه‏ها را ناصواب و زمینه کهتری می‏داند و به زنان توصیه می‏کند نمونه‏های حقیقی برتری را بهتر بشناسند. در روایتی پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید:

بهترین زنان شما زنان قریش هستند که … برای همسرانشان «مجون» هستند …. اصحاب پرسیدند: یا رسول الله «مجون» کیست؟ حضرت فرمودند: زنی که از بهره‌برداری شوهرش ممانعت نمی‏کند.۱۲

بنابراین، ایجاد تسهیلات در روابط جنسی سالم عامل برتری شخصیت است.

۲٫ سلامت
نیاز جنسی در همه انسان‏ها به طور طبیعی وجود دارد و این نیاز به خصوص در مردان به سرعت ظهور می‏کند. روایات ما نیز به این مسئله پرداخته است که به طور معمول مردان، به‌ویژه با دیدن زنان زیبارو، نیازشان ظهور می‏کند. در این روایات هیچ سرزنشی برای مردان مطرح نشده است؛ زیرا سرکوبی و بی‌توجهی به این نیاز کار ساز نیست؛ بلکه پاسخ مناسبی می‏طلبد و باید این نیاز را ارضا کرد. حتی معصومان نیز از این قاعده مستثنا نبوده‌اند و برای مصونیت و سلامت خود، به دنبال راه صحیحی برای ارضای غریزه جنسی بوده‏اند. امام صادق(ع) می‏فرماید:

روزی رسول خدا نگاهش به زنی افتاد که او را متعجب ساخت. پس حضرت بر امّ سلمه که روز مخصوص او بود، وارد شد و به خواسته خود رسید. پس از آن، به میان مردم آمد در حالی که قطرات آب غسل از سر مبارکش فرو می‏ریخت و فرمود: ای مردم، نگاه از شیطان است. پس هر کس از این مقوله در خود چیزی یافت، پس به اهل خود رو آورد. برای سالم ماندن از خطرات شیطان لازم است درخواست‏ها در روابط جنسی را از طریق سالم و به هنگام ارضا شود.۱۳

۳٫ آرامش
از مهم‏ترین هدف‏های زندگی مشترک، رسیدن به آرامش و بهره‏مندی از بیشترین لذّت است. اصولاً از مرد انتظار می‏رود آرامشگر زن و از زن نیز انتظار می‏رود آرامشگر شوهر باشد. وقتی مرد اوج لذّت را از همسر خود دریافت می‏کند، زمینه سازگاری بیشتری در خود مشاهده می‏کند. در روایت است که زنی خدمت رسول الله(ص) رسید و خواست که از حقوق مرد بر زن باخبر شود. حضرت از جمله حقوق مردان بر زنان را از آن روی که مرد مظهر نیاز در مسایل جنسی است، این‌گونه بیان فرمودند: «زن صبحگاهان و شبانگاهان باید خود را بر شوهر خویش عرضه کند».۱۴ طبیعی است مردی که صبح و شب آرامش پیدا کند، در طول روز کمتر دچار ناآرامی می‏شود.

در ارضای غریزه جنسی، هر مسیری که به زن آسیبی وارد نکند و بهترین لذّت و آرامش را برای مرد ایجاد کند، مجاز و مطلوب شمرده شده است. امام صادق(ع) درباره سؤال مردی که به همسر خود در حالت عریان نگاه می‏کند، فرمود: «نه تنها اشکالی ندارد، بلکه لذّتی همانند آن وجود ندارد».۱۵

در دین مبین اسلام تا زمانی که آسیبی در روابط زن و مرد پدید نیاید و خللی در مسیر تکامل آنان پیدا نشود، رابطه جنسی منع نشده است. از این روی، خداوند متعال برای مقابله با هر اندیشه ناصوابی برای محدود کردن رابطه جنسی می‌فرماید: «زن‏ها کشتزار شما هستند؛ پس به هر طریق که بخواهید به کشتزار درآیید».(بقره: ۲۲۳٫) مبادا با برخی سنت‌های بی‌اساس، بهره‌مندی خود از رابطه جنسی را حذف یا کم‌رنگ کنید.

آداب و مهارت‏هایی برای روابط جنسی سالم
توجّه به آداب در هر کاری می‌تواند احساس رضایت‌مندی فرد از کار را افزایش دهد. برای رابطه جنسی سالم نیز آدابی معنوی و مادی، گفتاری و رفتاری وجود دارد که نقش مؤثری در رضایت‌مندی از رابطه دارد که به بخشی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱٫ ارتباط با خدا
یکی از عوامل مؤثر در ایجاد الفت، محبّت و سازگاری میان همسران، ارتباط با خدا و درخواست تفاهم و سازگاری از اوست. گاهی در مواردی که چندان به ظاهر زمینه‏های تفاهم و مودّت نمود نداشته است، برپایی نماز و گفت‌وگو با خدا در ایجاد هماهنگی و رضایتمندی میان همسران نقش فراوانی داشته است. ابی‌بصیر که از اصحاب مورد وثوق امام صادق(ع) است، می‏گوید:

مردی خدمت امام صادق(ع) رسید و من شنیدم که به حضرت می‏گفت: فدایت گردم، من در حالی که پا به سن گذاشته‏ام، با دختر کم سنّ و سالی ازدواج کرده‏ام و هنوز با او آمیزش نکرده‏ام. از آن می‏ترسم که وقتی با او به بستر روم، به دلیل زیادی سنّ من از من کراهت و تنفّر پیدا کند. چه کنم چنین چیزی اتفاق نیفتد؟ حضرت به او فرمودند: قبل از آمیزش او را بگو که وضو بگیرد. سپس خود نیز قبل از آمیزش با او وضو بگیر؛ دو رکعت نماز بخوان؛ خدا را ستایش کن؛ بر محمّد و آل او درود فرست و سپس همراهان او را بگو که پس از دعای تو آمین بگویند. پس بگو: «خدایا! الفت، مودّت و رضایت او را روزی من ساز و مرا با او رضایتمندساز؛ سپس با بهترین ارتباط و هماهنگی رابطه ما را برقرارساز. به درستی که تو امر حلال را دوست ‌داری و از حرام بیزاری. آن گاه حضرت به او فرمود: به درستی که الفت از ناحیه خدا و بیزاری، تنفّر و بغض زن و شوهر از یکدیگر از ناحیه شیطان است؛ چرا که شیطان می‏خواهد مردم را از آنچه خدا حلال کرده است، بیزار کند».۱۶

۲٫ استعاذه و بسم‌الله گفتن قبل از آمیزش
همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمودند: «تنفر، بیزاری و ناسازگاری در ارتباط‏های مشروع نتیجه فعالیّت شیطان است، و الفت، مودّت و سازگاری در این نوع ارتباط از ناحیه خداست. پس باید از شرّ شیطان گریخت و با نام خدا ارتباط را شروع کرد تا از مواهب او برخوردار شد». همچنین امام صادق(ع) فرمود: «مردی که قصد آمیزش دارد و می‏ترسد شیطان با او در امر آمیزش مشارکت کند، بسم‌‌الله بگوید و از شرّ شیطان به خدا پناه ببرد».۱۷

در هر ارتباطی یاد خداوند لازم است و نباید «بسم الله الرحمن الرحیم» را فراموش کرد. این نوع فکر در صورتی که با باور قلبی همراه باشد، از شهوت حیوانی انسان می‏کاهد و قدری رقّت قلب و لذّت معنوی را برای انسان به همراه دارد که ترکیب آن با لذّات جنسی بسیار خوشایند است. همچنین این شکل از یاد خداوند به همسران کمک می‏کند تا هیچ حقّی از یکدیگر را پایمال نکنند و وظیفه خود بدانند که برای دیگری نیز لذّت مناسب را فراهم کنند.۱۸ «استعاذه و بسمله» به انسان کمک می‏کند تا به زمینه‏های غیرجنسی نیز برای ایجاد و ارتقای سازگاری بیندیشد.

۳٫ آماده‌سازی روحی
برای بهره‏مندی بیشتر در روابط جنسی، لازم است همسران آمادگی آمیزش را داشته باشند. چنان‌چه آمادگی نداشته باشند، چه‌بسا هر یک با امر مکروه و ناپسندی مواجه شوند. وجود پربرکت پیامبر اعظم(ص) برنامه خود را به‌گونه‏ای تدارک دیده بودند که هر یک از همسران او می‏دانست چه شبی افتخار همراهی و همبستری حضرتش را دارد. آگاهی همسر از حضور همسر خویش، زمینه اجابت بهتر در برابر درخواست او را فراهم می‏سازد. این مسئله به‌قدری مورد توجه امامان معصوم(ع) بوده است که امام صادق(ع) می‏فرماید: «برای مرد مناسب نیست وقتی شبانه از سفر خود برمی‏گردد، بر اهل خود وارد شود؛ مگر اینکه صبر کند تا صبح شود».۱۹ یکی از پیامدهای بی‌اطلاعی زن از بازگشت شوهر خویش این است که آمادگی لازم را برای اجابت درخواست همسر ندارد.

۴٫ نظافت و زینت
رعایت بهداشت جنسی، زدودن موهای زاید، کوتاه کردن موی سر، اصلاح صورت، انتخاب مواد بهداشتی و آرایشی و سایر موارد باید مورد توجه قرار گیرد. زدودن موهای دستگاه تناسلی، به‌ویژه در مردان، میل جنسی را افزایش می‏دهد. هیچ‌یک از همسران نباید این‌گونه به همسرش بنگرد که او منتظر است تا پس از آمیزش جنسی هم غسل کند و هم به نظافت خود برسد؛ بلکه باید چنین بداند که استحمام پس از آمیزش جنسی فقط برای امتثال امر الاهی در انجام غسل واجب است. آمادگی‏ برای رابطه جنسی را باید قبل از آمیزش ایجاد کرد. زنان باید به این رسیدگی به‌طور ویژه توجه کنند؛ زیرا اساساً مردان از طریق حس بینایی و بویایی تحریک می‌شوند.

۵٫ آماده‌سازی جنسی
زمینه‌سازی برای ارضای هر چه بهتر خواسته‏های جنسی برای همسران امری است که مورد ترغیب است و عجله کردن در آن و پی‌گیری خودخواهانه هر یک از همسران در ارضای آن، مورد نکوهش معصومان(ع) قرار گرفته است. پیامبر اعظم(ص) می‏فرمایند: «هرگاه یکی از شما اراده کرد که با همسرش آمیزش کند، خودخواهانه عجله نکند».۲۰

باید زن و شوهر به گونه‌ای زمینه‌سازی کنند تا آمیزش در وقت خودش انجام شود و قبل از موعد انجام نگیرد؛ این فرآیند با مقدماتی امکان‌پذیر است. ملاعبه با همسر و آماده‌سازی او، در دین اسلام امری لازم و مقدّس به شمار آمده است. امام صادق(ع) می‏فرماید: «ملائکه جز در مواردی از جمله ملاعبه مرد و آماده‌سازی ارتباط جنسی با همسرش حاضر نمی‏شوند».۲۱ این تقدس موجب می‏شود مردان خود را ملزم بدانند در کنار التذاذ از این عمل، هم پاداش اُخروی کسب کنند و هم ادب معاشرت را رعایت کنند تا جفاکار نباشند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‏فرماید:

سه چیز از جفاست؛ یکی اینکه کسی با دیگری همراه شود و اسم و رسم او را نپرسد؛ دیگر اینکه به طعامی دعوت شود پاسخ مثبت نگوید یا اگر بگوید از غذا تناول نکند؛ سوم اینکه قبل از آماده‌سازی از طریق سخنان پرجاذبه، با همسرش آمیزش کند. ۲۲

آسیب‏شناسی مسایل جنسی
برای روابط جنسی آسیب‌هایی است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

۱٫ نگاه مسموم بستری برای آسیب در روابط جنسی
برای مصون ماندن از آسیب‏های جنسی، مهم‌ترین عامل نجات، مقابله با آسیب‌ها و محافظت از نگاه‏های ناشایست است. یکی از عوامل سلامت‌بخش زندگی این است که انسان به چشم خود اجازه ندهد به هر جایی نگاه کند و باید برای نگاه خود محدودیتی ایجاد کند. در آیات و روایات از این کار با تعابیر متفاوتی یاد شده است. از جمله به تعبیر «غض» اشاره شده است. غض به معنای بستن چشم، شکستن و فروگشتن آن است.۲۳ قرآن کریم خطاب به مؤمنین و مؤمنات می‏فرماید: «به مؤمنان بگو: چشم‏های خود را از نامحرم فروگیرند» (نور: ۳۰ و ۳۱) و به زنان با ایمان بگو: چشم‏های خود را از نگاه فروگیرند. این محدودیت پاکیزگی را به همراه دارد. در نتیجه، چشم به خیانت مبتلا نمی‏شود. خداوند متعال از چشمان ناپاک آگاهی دارد: «به چشم‏هایی که نگاهشان خیانت می‏کند و از بی‏راهه به تأمین نیاز جنسی می‌پردازد، آگاه است».۲۴

افتادن نگاه انسان به اشیای مختلف، از جمله به انسان‏ها در بسیاری موارد، از توجّه و دقّت تهی است؛ ولی پس از آن، ادامه دادن و نگاه‏های تکراری فسادهای فراوانی به وجود می‏آورد؛ به‌گونه‏ای که پیامبر اعظم(ص) می‏فرماید: «ای مردم، همانا نگاه مبدأ شیطانی دارد. پس هر کس نمونه‏ای از آن را در وجود خود یافت، باید به اهل خود (همسر) رو بیاورد».۲۵ اگر انسان چنین تدبیری نیندیشد، شیطان بسیار قوی است و کمتر طعمه‏ای از دست او جان سالم به در می‏برد. به همین دلیل، امام صادق(ع) می‏فرماید: «اوّلین نگاه به سود تو است؛ دومین نگاه به ضرر تو است و در سوّمین نگاه هلاکت است».۲۶

همان‌طور که نگاه آلوده این‌قدر خطرناک است، محدود کردن آن نیز اهمیت ویژه‏ای دارد. این اهمیت به حدّی است که امام صادق(ع) می‏فرماید: «کسی که به زنی نگاه کند، پس نگاه خود را به سوی آسمان بلند کند یا چشم خود را ببندد، نگاهش به او برنمی‏گردد مگر اینکه خداوند حورالعین را به ازدواج او درمی‏آورد».۲۷ این روایت نشان می‌دهد نگاه مفسده فراوانی دارد و مقابله با آن به حدی اهمیت دارد که خداوند در مقابل چشم فروبستن از یک زن دنیایی، حوریّه‏ای نصیب انسان می‏کند؛ حوریه‏ای که تمام زنان عالم به زیبایی او نمی‏رسند؛ هم‌چنین نشان‏گر آن است که محدود ساختن نگاه برای نوع انسان‏ها چندان آسان نیست و این مقابله با این آسیب، دو اثر مهم مصونیت فردی و امنیت اجتماعی را در پی دارد:

مصونیت فردی
انسان به دنبال رفع آلودگی است و آماده است خود را قرنطینه کند تا از آلودگی‏ها مصون بماند. هر چه برایش حفاظت ایجاد شود، دل‌خواه او و هر چه زمینه مسمومیت او را فراهم سازد، برایش نگران‌کننده است. امام صادق(ع) می‏فرماید: «نگاه تیری مسموم از تیرهای شیطان است. هر کس از آن به خاطر خدا (نه غیر خدا) صرف نظر کند، خداوند طعم ایمان را به او می‏چشاند».۲۸

برای مصونیت از مسمومیت، باید نگاه را محدود کرد تا از تیررس شیطان خارج شود. امام صادق(ع) می‏فرماید: «نگاه پس از نگاه در دل انسان شهوت می‏کارد و برای صاحب آن فتنه ایجاد می‏کند و فتنه عدول از طریق حقّ و زمینه‌ساز بلا، محنت و عقوبت است».۲۹ محدود کردن نگاه برای مصونیت آسان‌تر از نگاه کردن و آسیب‌زدایی است؛ زیرا همیشه پیشگیری آسان‌تر از درمان است.

امنیت اجتماعی
نه تنها انسان به دنبال ایمنی خویش است، می‏خواهد هر کس که به نحوی به او وابستگی دارد، نیز مصون باشد؛ زیرا با مصونیت او، خودش احساس امنیت می‏کند. تأمین این امنیت به محدود کردن نگاه است. ابو بصیر به امام صادق(ع) فرمود:

زنی از کنار مردی عبور می‏کند. پس مرد از پشت سر به او نگاه می‏کند. حضرت فرمود: آیا هیچ یک از شما مسرور می‏شود که به خانواده و خویشانش نگاه شود؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: برای مردم همان پسند که برای خود می‏پسندی.۳۰

کسی که می‏خواهد از ناحیه دیگران درباره خانواده و خویشان خود امنیت دانسته باشد، باید دیگران از ناحیه او احساس امنیت کنند، امام صادق(ع) می‏فرماید:

کسانی که از پشت سر به زن‏ها نگاه می‏کنند، از اینکه زنان خودشان به این مسئله مبتلا شوند، در امان نیستند. اگر می‏خواهید از ناحیه همسر، مادر و خواهر خود آسوده خاطر باشید، باید کاری کنید که دیگران نیز احساس راحتی کنند. ۳۱

چه‌بسا این پرسش به ذهن بیاید که در روایات، امامان معصومان(ع) می‏فرمایند: «چون انسان از اینکه دیگران به ناموس او نگاه کنند، احساس ناامنی می‏کند و این را دوست ندارد، پس خود نیز نباید به ناموس دیگران نگاه کند»،۳۲ حال اگر کسی از نگاه کردن دیگران به ناموس خود ناراحت و ناراضی نباشد، آیا حقّ دارد بگوید من که این کار را برای خود می‌پسندم، می‌توانم برای دیگران نیز بپسندم، چون روایت می‏گوید برای مردم راضی باش به آن‌چه که برای خود راضی هستی، و من راضی هستم که دیگران به ناموسم نگاه کنند.

پاسخ این است که سخن حضرت در فضایی است که احتمال نمی‌رود کسی به این امر راضی باشد و حضرت مطمئن بودند که ابابصیر پاسخ منفی می‌دهد. چگونه ممکن است در سبک زندگی متدینان جز پاسخ منفی انتظار داشت؟ به عبارت دیگر، مخاطب حضرت کسانی هستند که این‌قدر از انسانیت فاصله نگرفته‌اند و فطرتشان این‌قدر زنگار ندارد که از فطری‏ترین مسئله دور شده باشند. بنابراین، روایت از این نمونه منصرف است و به این مرتبه پست نپرداخته‏ است. بدان دلیل که در زمان حضرت، این نوع تفکر متداول نبوده است. در مواردی که مراتب نازله و پست به طور معمول دیده می‏شده، حضرت به آن بخش نیز پرداخته است. برای مثال، در بحث غضب، در روایتی علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) می‏فرماید: «عصبانیت نوعی دیوانگی است؛ چرا که فرد عصبانی پس از عصبانیت از کاری که انجام داده است، پشیمان می‏شود».۳۳

همین‌جا به ذهن می‏آید که برخی افراد عصبانی می‏شوند و پشیمان نمی‏شوند؛ آیا این نشان می‏دهد که عصبانیت نوعی دیوانگی نیست؟ حضرت در ادامه روایت می‏فرماید: «فان لم یندم فجنونه مستحکم؛ اگر پشیمان نشد، دیوانگی او جدی و عمیق است»؛ آن‌وقت دیگر عصبانیت نوعی از جنون نیست؛ بلکه در نهایت جنون است. این توضیح نشان می‌دهد این فرض که کسی عصبانی شود و پشیمان نشود، در زمان حضرت زمینه داشته است. این‌طور نیست که اگر در پاسخ حضرت، ابو بصیر می‏گفت: آری، ما ناراحت نمی‏شویم دیگران به زنان ما نگاه کنند و به نظر ما نگاه کردن اشکالی ندارد، حضرت بگوید: پس شما هم نگاه کنید! نقطه شروع سخن اتّفاق طرفین در قضاوت به زشتی کار است. اینجا است که حضرت می‏فرماید: «حال که شما این کار را درباره خودتان زشت می‏دانید، خودتان نیز درباره دیگران این کار زشت را انجام ندهید».

بخشی از شرایط در روابط جنسی به صورت آداب رابطه جنسی سالم مطرح شد که باید قبل از انجام آمیزش جنسی مورد توجه قرار گیرد تا زمینه مناسبی برای رابطه‏ای دلخواه فراهم شود. در این میان، آشنایی با آسیب‌ها می‌تواند در بعد شناختی و انگیزشی ما را در رسیدن به رابطهٔ جنسی سالم کمک کند. آسیب‏ها آثار خود را به هنگام آمیزش جنسی یا پس از آن نشان می‏دهد و زمینه‏های بهره‌مندی همسران را تضعیف می‌کند. در ادامه به نمونه‏هایی از این آسیب‌ها اشاره می‏کنیم:

۲٫ ناهماهنگی جنسی میان همسران
عده‌ای تمایل دارند در زمینه مسائل جنسی بسیار فعّال باشند؛ در حالی که عده‏ای اگر زیاد با هم نزدیکی نکنند، از امور جنسی بیشتر لذّت می‏برند. بعضی از زنان زمانی رابطه جنسی برایشان دل‏خواه است که دوران تشکیل تخمک در رحم است؛ یعنی وقتی که سلول نر از راه لوله‏های فالوپیان به تخمدان زن منتقل می‏شود و چهار یا پنج روز ادامه دارد تا زمینه بارور شدن زن را فراهم سازد. اغلب زن‏ها قبل یا بعد از دوران قاعدگی نسبت به مواقع دیگر بیشتر احساس شهوت می‏کنند.۳۴ این را نیز بدانیم که پستان‌ها عضو تناسلی نیستند، امّا باید آن را جزئی از سیستم تناسلی به شمار آورد؛ زیرا تحت تأثیر آن است.۳۵ برخی از مردان به‌شدّت نسبت به ارضای جنسی علاقه نشان می‏دهند و در تمام اوقات آماده رابطه جنسی هستند؛ ولی چون بعد از عمل آمیزش با نوعی رخوت و سستی مواجه می‏شوند، پس از عمل زناشویی به طور طبیعی به خواب می‏روند؛ گاهی مرد در ابتدا تحریک می‏شود و قبل از اینکه همسرش به لذّت مطلوب خود برسد، ارضا می‌شود و دیگر به ادامه کار قادر نیست. دلیل این امر آن است که برای مردان طغیان شهوت آسان‏تر انجام می‏گیرد.

کسانی که واقع‌بین نیستند، انتظار دارند در هر رابطه جنسی ارضای کامل جنسی صورت گیرد؛ ولی باید گفت زوج‏ها غالباً به دلیل تجربه کم، انتظارشان در این جهت برآورده نمی‏شود. همسران جوان و کم‌تجربه ممکن است پس از مدتی موفق نشوند، میل و اشتیاق روزهای اولیه را از خود نشان دهند و بالتبع چنین نتیجه می‌گیرند که در خود یا همسرشان نقصی وجود دارد. این نکته می‏تواند آرامش همسران را به مخاطره اندازد. برای مقابله با این خطر، همسران باید اشتباهات خود در روابط جنسی و حس خودخواهی در بهره‌مندی از آن را کاهش دهند تا بتوانند در عین‌ حال که بر میزان شهوت و میل خود می‌افزایند، شریک جنسی خود را نیز در نظر داشته باشند. هر زن و شوهری برای رسیدن به نقطه مطلوب، باید از بروز هرگونه سوءتفاهم‏ برای همسر خویش جلوگیری کند.

۳٫ نگاه یک‌سویه به روابط جنسی
پس از آمیزش جنسی، میل جنسی در مردان به شدّت فروکش می‏کند؛ در حالی که دز زنان چنین فرایندی به شدّت، ظهور نمی‏کند و افزون بر این، انتظار نوعی عشق‌بازی و نگاهی فراتر از رابطه‏ٔ جنسی خالص در آنان وجود دارد؛ زیرا فکر بازیچه بودن زن برای مرد و نگاه یک‌سویه مرد به برطرف ساختن نیاز جنسی خود، زنان را آزار می‏دهد.۳۶ پس مرد باید به وسیله عشق‌بازی پس از آمیزش، پاسخ‌گوی خواسته‏های همسرش باشد. هیچ‌یک از همسران، به‌ویژه زن نباید احساس کند که فقط طعمه جنسی شریک زندگی خویش است. بنابراین، نگاه محتاطانه به مسئله می‌تواند این اتهام را از بین ببرد. باید بار عشقی و عاطفی زندگی را تقویت کنیم؛ تجلی عشق و محبت می‌تواند قبل یا پس از رابطه جنسی وجود داشته باشد. به خصوص در ابتدای ازدواج، اظهار عشق پس از نزدیکی به دلایل ذیل بهتر از اظهار آن قبل از آمیزش است:

الف) اظهار عشق پس از نزدیکی، محبت دو طرف به یکدیگر را ثابت می‏کند و نشان می‏دهد عشق آنها تنها به منظور ارضای جنسی نیست؛ زیرا شدت میل جنسی فروکش کرده و روابط بیشتر به صورت عاطفی خود را نشان می‌دهد.

ب) اظهار عشق پس از آمیزش حسّ مردانگی و زنانگی را در آ‏نها تقویت می‏کند. هر مردی زمانی احساس غرور می‏کند که زن پس از نزدیکی او را ستایش کند و هر زنی مایل است بداند که صلاحیت جواب‌گویی به خواسته‏های شوهرش را دارد.

ج) اظهار عشق پس از نزدیکی احساس نگرانی از یک عمل به ظاهر حیوانی را از بین می‏برد و به ارتباط شما عشق و محبت انسانی می‏افزاید.

د) اگر در رابطه جنسی یکی از همسران یا هر دو ارضا نشده باشند، این حقیقت مورد غفلت واقع نمی‌شود که همسران نسبت به یکدیگر عشق و علاقه دارند و ارضا نشدن موجب از بین رفتن محبّت میان زن و شوهر نمی‌شود.

ه‍ ) اظهار عشق پس از نزدیکی، شروع مجدّد خوبی را نوید می‏دهد.۳۷ هیچ جمله‏ای نمی‏تواند شور و شوق شما را در زمینه لذّت جنسی درست توصیف کند. عمدتاً علاقه شما و نگاهتان به بستر آمیزش، معیّن می‏سازد چه‌قدر شما از ارتباط جنسی لذّت کسب می‏کنید. پس با به کارگیری عشق‌بازی در هر مرحله، زمینه شور و شوق مراتب بعدی را بهتر فراهم سازید.

انسان نباید صرفاً با انگیزه وصال جنسی ازدواج کند؛ زیرا برقراری اولین رابطه جنسی جایگاه ویژه‌ای دارد و شاید ارتباط‌های بعدی که تکرار اولین رابطه جنسی است، قدرت محافظت از زندگی را نداشته باشد. پس از آنکه سلول‏های مغز فرصت فعالیّت و تفکّر یافت، عواملی فراتر از رابطه جنسی مایه استحکام زندگی است. رابطه جنسی سالم پایه رابطه زن و مرد در ازدواج است؛ امّا باید پیرایه‌هایی، زینت‌بخش این رابطه باشد. توجّه صِرف به رابطه جنسی، منظره تماشای بدن عریان یک فرد را تداعی می‏کند. البته زیباترین افراد، بدون لباس زشت هستند و تماشای اسکلت فلزی یک ساختمان اصلاً جذاب نیست.۳۸ زینت رابطه جنسی برخورداری از اخلاق نیک و داشتن تعهد در زندگی است.

۴٫ کاهش میل جنسی
منشأ کاهش تمایل جنسی را می‏توان هم در شالوده زیستی و هم در زمینه‏های روانی جست‌وجو کرد. به طور طبیعی، بالا رفتن سنّ مردان موجب می‏شود آنها دیرتر به انزال برسند و زمان بیشتری را طالب هستند تا آمادگی تجدید رفتار جنسی را پیدا کنند. از طرفی، زنان پس از یائسگی با کاهش یافتن حالت لَزجی مهبل، رابطه جنسی برایشان ناخوشایند می‏نماید. عوامل روانی از قبیل فشار کار، نداشتن وقت مناسب برای ارتباط جنسی، ترس از ناتوانی جنسی، احساس یکنواختی در ارتباط زناشویی، کسالت در ایجاد ارتباط مناسب و تفاوت‏های فردی میان همسران نیز زمینه‏های کاهش را فراهم می‏آورد.

در برخی همسران با گذر زمان تغییر چشمگیری در کاهش رابطه جنسی دیده نمی‏شود؛ در حالی که برخی، در همان سال‏های اولیه زناشویی فعالیت‏های جنسی خود را به طور چشم‌گیری رو به کاهش می‌بینند. زن و مرد باید در مرحله اوّل برای ارتقای درخواست جنسی فضاسازی کنند تا کاهش طبیعت اوّلیه را با طبعی جدید جبران سازند و در مرحله بعدی از تغییرها آگاهی داشته باشند تا وضعیت پیش‌آمده غیرمنتظره جلوه نکند و زمینه‏های ناآرامی را فراهم نسازد.

۵٫ تصویر ذهنی ناسالم
رابطه جنسی سالم مستلزم تصویر ذهنی سالم در مشارکت جنسی است. زنان و مردان در طول روز و در محیط کار باید سعی کنند کمتر به چهره جنسی مخالف نگاه کنند. ایدئال آن است که تصویر واضح هر یک از زن و شوهر فقط به همسر خود اختصاص داشته باشد و زن و مرد تصویر واضحی از نامحرمان نداشته باشند. دقّت در چهره و بدن دیگران دو حالت دوستی و نفرت را به دنبال دارد؛ دوستی با دیگران رابطه فرد با همسر را تضعیف، و زمینه ناسازگاری را تقویت می‏کند؛ به همین دلیل، توصیه شده است در انتخاب همسر، زیبایی او را مدنظر قرار دهید تا دیدن او زمینه دوستی شود. باید کسی را برای ازدواج و شریک جنسی انتخاب کرد که چهره، حالت‏ها و رفتارهای او زمینه پذیرش یک عمر را فراهم سازد. همان‌گونه که زنان بهتر است جز همسر را نبینند و مردان را به حریم خود راه ندهند، مردان نیز باید هرزه‌گرایی را وانهند و صادقانه، پاک و معصوم‏وار به همسر خود نگاهی عاطفی، عشقی و غریزی داشته باشند. آنان نه‌تنها در زمان انتخاب همسر، در زمان آمیزش نیز باید با تصویرسازی سالم و به دور از ذهنیت‏های ناسالم، روابط جنسی برقرار کنند. در روایات از امامان معصوم(ع)۳۹آمده است که ارتباط با همسر با شهوتی که از طریق تصویر ذهنی زن بیگانه‏ای حاصل شده است، مطلوب نیست.

۶٫ فقدان جذّابیّت
مردان و زنان برای اینکه جذّاب جلوه‌ کنند، باید از هر جهت در رفتار خویش بهترین و جدیدترین مدل‌ها را در حدّ امکان به کار گیرند. بدین‌ منظور، آنچه به صورت ثابت و در اولین نگاه همواره برای زن و مرد مورد توجّه است، لباسی است که هر یک از همسران در مواجهه با همسر خود به تن دارند. زن و شوهر باید در لباس‏های خود تنوّع داشته باشند. به طور طبیعی، تعداد زیادی از زنان و مردان از روش و نوع لباس پوشیدن همسران خود شکایت دارند. تغییر در لباس تنها تفریح نیست، بلکه تصویر ذهنی دیگران را تغییر می‏دهد و آنان فرد را به عنوان شخصیّتی دارای بهداشت و انسانی با فرهنگ می‏بینند. بی‏تردید نوع، ترکیب، تناسب رنگ‏ها و تأثیر آن بر جذابیت فرد و جلوه‏های گوناگونی که به همراه دارد، در رضایت روانی شریک جنسی تأثیر فراوانی دارد. لباس‏های روشن‏تر برای جوانان، لباس‏های میانه رنگ برای میان‌سالان و لباس‏های ساده و متناسب برای بزرگ‌سالان موجب می‏شود میل جنسی در اولویت دیده شود. نکته جالب توجه اینکه برای زن‏ها آنچه می‏شنوند، و برای مردها آنچه می‏بینند در روابط جنسی بسیار مؤثر است. البته این بدان معنا نیست که ریزبینی فوق‌العاده زنان در دیدنی‏ها نادیده گرفته شود.

۷٫ محدود کردن زمان و فاصله میان دو آمیزش
هیچ‌گاه نمی‏توان برای مقاربت جنسی زمان تعیین کرد. انسان همانند یک ماشین نیست که براساس دستورالعمل و فرمول خاصّی رفتار کند. زمانی که همه‌چیز از نظر سایکوفیزیولوژی آماده باشد، انسان آماده آمیزش جنسی است. البته عادت همان‌گونه که در سایر موارد نقش چشم‌گیری دارد، اینجا نیز ایفای نقش می‏کند؛ امّا موضوع عادت را جداگانه باید بررسی کرد. در پایان سال اوّل زندگی جنسی، زن و شوهر باید آموخته باشند که مطابق خواسته‏های یکدیگر عمل کنند.

هر زمانی محیط آرام بود و تمایل به اوج رسید، زمان رابطه جنسی فرا رسیده است. هیچ‌کس نمی‏تواند در زمینه مسائل جنسی الگوی شما باشد. به هر کس نگاه کنید و او را ملاک قرار دهید، شکست خواهید خورد؛ زیرا توانایی‏ها و گرایش‏های افراد به تعداد آنها متفاوت است. زمانی که بیشتر موانع برداشته شد و شرایط از نظر محیطی، تغذیه، تمایل و… آماده بود، می‏توان ارتباط جنسی را آغاز کرد. معیار در موفقیت جنسی مراحل آن نیست، بلکه رسیدن هم‌زمان زن و شوهر و فعالیت هماهنگ آنان برای رسیدن به ارگاسم است.

۸٫ نپذیرفتن هویّت جنسی
هر دختر و پسر یا زن و مردی باید جنسیّت خود را قبل از انجام مراسم ازدواج پذیرفته باشد و خود را با نفش جنسیّتی خود سازگار کرده باشد تا بتواند هم انتظارهای دیگران را پاسخ‌گو باشد و هم خود از نقشی که ایفا می‏کند، احساس رضایت داشته باشد. زنانی که به‌گونه‏ای عمل می‏کنند که ویژگی‏های جنس مخالف را داشته باشند و حالت‏ها و کارهای مردانه را از خود نشان می‏دهند یا در اصل خلقت ویژگی‏های مردانه را در تن صدا، بی‏باکی و… دارند، همچنین مردانی که ویژگی‏های زنانه دارند، کمتر می‏توانند با نقش خود سازگار باشند

داشتن نگرش مثبت نسبت به رفتار جنسی زنانه یا مردانه می‏تواند زمینه رشد سایر موارد شخصیتی را فراهم ‌سازد. در غیر این صورت، اختلال در هویت جنسی۴۰ پیش خواهد آمد.۴۱ بخشی از این مسئله به آگاهی از نقش جنسی مرد یا زن مربوط است که فرد باید به اصل خود پی ببرد و تمامیت وجود خود را که از مهم‏ترین بخش آن هویت جنسی است، بشناسد. از سوی دیگر، باید تصوّرات اشتباهی که می‏تواند زمینه مقابله با پذیرش هویت جنسی باشد، از بین برود. برای مثال، تصوّر حالت فاعل و مفعولی در روابط جنسی زن و مرد که یک تفکّر قدیمی است و می‏تواند نقش فعّال زن را کمرنگ کند، در پذیرش هویت جنسی زن تأثیر منفی دارد. هیچ ملاکی برای فاعل یا مفعول بودن واقعی زن و مرد وجود ندارد.

اگر زن چنین معتقد باشد که رابطه جنسی او فقط برای رفع نیاز همسرش است، با نادیده گرفتن ارزش خویش براین باور صحه گذاشته است که در مقام زن در صحنه جامعه، فقط باید پاسخ‌گوی همسرش باشد. اگر زن در صحنه زندگی نقشی فعّال‏تر بر عهده گیرد و حقّ خود بداند که از لذایذ زندگی برخوردار شود، یاد می‏گیرد که در مناسبات جنسی نیز سهمی برای خود قائل شود.۴۲ اسلام با پذیرفتن این نقش در روابط فیزیکی، زن را به ورود به عرصه جنسی، عرضه کردن خود و فعالیّت‏هایی که باعث بیداری جنسی مرد شود، توصیه کرده، اداره رابطه جنسی و تأمین مرد را بر عهده بهترین زن قرار داده است. اگر تصور منفی مفعول بودن حذف شود، بی‏تردید رابطه جنسی سلامت بیشتری پیدا خواهد کرد و باعث خواهد شد زنان حالت ضعف، انفعال و زیردست بودن را از خود دور سازند و در شرایطی مساوی، به لذّت جویی، لذّت دادن و لذّت گرفتن اقدام کنند.

پدران و مادران از همان ابتدا که کودک تفاوتی را میان خود و کودک دیگری از جنس مخالف می‏بیند، باید با توضیح صحیحی این تفاوت را تأیید کنند. وقتی کودک درمی‏یابد میان پسرها و دخترها تفاوت‏های آناتومیکی وجود دارد، فرصت خوبی برای تأکید روی تفاوت‏ها است، نه کاستن از آن تفاوت‏ها. آری، میان پسر و دختر تفاوت زیادی وجود دارد؛ دخترها یک‌جور ساخته شده‏اند و پسرها به‌گونه‌ای دیگر. این پیام باید آشکار و قطعی باشد تا از اغتشاش فکری کودک که ممکن است در شناختن هویت جنسی او پیش آید، جلوگیری شود.۴۳

فرهنگ عمومی جامعه نیز باید این تفاوت را به خوبی برای پسر و دختر تبین کند؛ آن‌هم در زمانی که جامعه در مقایسه با خانواده‌ها تأثیر بیشتری بر نوجوانان و جوانان دارد. هنگام بلوغ تفاوت‏های جنسی به حدّاکثر خود می‏رسد. نوجوان دختر به صورت یک زن و نوجوانان پسر چون یک مرد ظاهر می‏شود و عمل می‏کند. در این زمان، فرد به تدریج در مقابل ادراک‌های دیگران واکنش نشان می‏دهد و تصویری را که به عنوان مذکر یا مؤنث بودن دارد، تقویت می‏کند.

به طور کلی، نقش جنسی آن جنبه از ویژگی‏های روانی و الگوهای رفتاری هر جنس است که از نظر اجتماعی مناسب جنس مذکّر یا مؤنث شناخته می‏شود و مفهوم تجریدی مرد یا زن ایدئال را که مطلوب فرهنگ است، دربرمی‏گیرد.۴۴ بنابراین، آن‌چه در فرهنگ عمومی جامعه پذیرفته شده است، می‏تواند به پذیرش هویت جنسی دختر و پسر کمک کند. اگر در فضای جامعه نقش‏ها به درستی تعیین شده باشد و از زن انتظارات زنانه و از مرد انتظارات مردانه روا داشته شود، نقش آنها در تصویر ذهنیشان تثبیت می‏شود و آنچه انتظار است، همان اتفاق می‏افتد.

۹٫ انزال زودرس
این اصطلاح وقتی به کار می‏رود که انزال قبل از دخول یا فوراً پس از آن، به‌طوری که لذت جنسی را مختل ‏کند، صورت گیرد. در بیشتر موارد، لذت بردن زن‏ها با انزال سریع مردها مختل می‌شود. بنابراین، با ارضا نشدن خسته و عصبانی می‏‌شوند و واکنش‏های منفی از خود نشان می‏دهند. انزال زودرس می‏تواند به صورت اولیه، یعنی به دلیل اضطراب و ضعف اعتماد به نفس یا ثانویه، یعنی فشارهای روحی، نگرانی‏های اقتصادی یا مصرف برخی داروها رخ‌ دهد.۴۵ از آنجا که انزال زودرس می‏تواند مرد و زن را خشمگین سازد و زمینه‏های ناسازگاری را فراهم آورد، مناسب است روش‏هایی به کار برده شود که انزال به تأخیر افتد. اینک به بخشی از این روش‏ها اشاره می‏کنیم:

الف) قسمت پایین کلاهک آلت را می‏توان به صورت حلقه‏ای در برگرفت و به مدت ۳ تا ۴ ثانیه آن‌قدر فشار داد که احساس قریب‌الوقوع انزال و ارگاسم عقب‌نشینی کند و احساس درد غلبه کند. با تکرار این کار توسط مرد یا شریک جنسی او، انزال عقب می‏افتد و ارگاسم هماهنگ میان زن و شوهر به وقوع می‏پیوندد.

ب) استفاده از کاندوم باعث کاهش سطح تماس و فشار هنگام تماس می‏شود و بر همین اساس، انزال دیرتر انجام می‏گیرد.۴۶

ج) نوازش‏ها و معاشقه‏های پیش از آمیزش را خیلی طولانی نکنید و تنها تا آن اندازه که همسرتان به مرحله آمادگی برسد، ادامه دهید.

د) به محض احساس نزدیک شدن به لحظه انزال، عضلات میان دو راه و مقعد خود را سست کنید.

ه‍ ) هنگام نزدیک شدن به مرحله انزال، با دهان باز نفس آرام و عمیق بکشید.۴۷

۱۰٫ کم‌رغبتی جنسی
نوع اوّلیه پایین بودن میل جنسی که در زنان سردی مزاج نامیده می‏شود، نتیجه مشکلات در رشد روانی ـ جنسی است، و نوع دیگر آنکه ثانویه نامیده می‏شود، کاهشی است که شایع‏ترین علّت آن مشکلات روزمرّه در روابط با افراد است. اغلب زوج‏ها نمی‏دانند که رفتار جنسی آنها آینهٔ احساسات خوب و بد ناخودآگاهشان است. نیاز ظاهری یک مرد به محبّت زن، دشمنی‏ها را پنهان می‏کند. وقتی چنین فردی به طور دائمی نقش آرام‌بخش را بازی می‏کند، از عصبانیّتی که در درونش انباشته شده است، آگاه نیست؛ امّا تظاهر این عصبانیّت می‏تواند کاهش میل جنسی، انزال زودرس و حتی ناتوانی جنسی باشد.۴۸

بی‏شک سردمزاجی را نباید عارضه‏ای ساده پنداشت؛ بلکه باید آن را پدیده‏ای بسیار پیچیده و مرموز به شمار آورد که دارای انواع و درجات گوناگونی است. برای پی‌بردن به کیفیت سردمزاجی، باید علّت‏های آن را بررسی کرد؛ علّت عمده سردمزاجی زن، بی‏اطلاعی مرد و رفتارهای ناشیانه اوست. غالباً مرد نمی‏داند چگونه باید زن را برای دستیابی به اوج لذّت آماده کند و این ناآگاهی به‌خصوص در مورد نقاط حسّاس زن در به اوج رسیدن جنسی و انزال است. بیشتر مردها اطلاعاتشان از نزدیکی تنها دخول است.۴۹ انزال هر زنی مستلزم شرایط خاصّی است. گاهی مستلزم کارهایی است که به ظاهر بی‏معنا و خنده‏آور جلوه می‏کند؛ امّا تا جایی که ممکن است و ممنوعیّتی از نظر شرعی و اخلاقی وجود ندارد، باید در تأمین آنها کوشید و به خواسته‏های زنان توجه کرد. البته توجه کردن به خواسته‏های آنان به معنای احتیاط‌کاری و شرمساری و تعارف نیست که زن و مرد همانند عبور از در اتاق یا سالنی به یکدیگر تعارف کنند. رابطه جنسی میان زن و مرد باید به‌گونه‏ای صریح باشد که آنان بدون تعارف به نهایت لذّت جنسی بیندیشند. اندیشیدن به نهایت لذّت جنسی نه تنها خودخواهی نیست، یک‌نوع فداکاری است.۵۰ جایی که انسان در سایه اوج لذّت جنسی دیگران خود نیز به ارگاسم می‏رسد، به هیچ‌وجه خودخواه تلقّی نمی‏شود؛ بلکه تنها همانند مادری است که با اوج لذت فرزند خود، خود نیز به اوج لذّت می‏رسد. بنابراین، برای دور کردن از سردمزاجی که می‏تواند آسیب‏های فراوانی به زندگی وارد کند، مرد باید نهایت تلاش خود را به کار بندد.

۱۱٫ آمیزش در دوران قاعدگی
ا فزون بر توصیه‏های اخلاقی و تبیین احکام شرعی در رساله‏های مراجع تقلید که هم‌بستری در دوران قاعدگی را منع کرده‏اند، از نظر روانی ـ جنسی نیز این امر خطرناک است؛ زن در این دوران، به‌ویژه در ابتدای آن دچار تنش، تخریب رحم، خون‌ریزی، ضعف و استعداد عصبانیت، خودکشی و انواع اختلالات روانی است.۵۱ قبل از شروع عادت، وزن بدن زیاد می‌شود، دمای بدن کمی بالا می‌رود، پستان‌ها و مهبل سفت می‌شود و صورت برافروخته می‌شود. حدود بیست تا چهل درصد زنان در ایام عادت با مشکلاتی روبه‌رو هستند و تعادل ذهنی ندارند.۵۲

کمی قبل از قاعدگی و در اوایل آن، نشانه‌هایی چون افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری، خستگی، خواب‌آلودگی، دردهای ناحیه شکم و کمر، سردرد، نفخ شکم، تغییر در اشتها و عصبانیّت دیده می‌شود. در این دوران، زن به مراقبت شدیدی نیاز دارد. چنان‌چه مردان به دلیل فشار غریزه جنسی، زنان خود را به برقراری رابطه جنسی وادار کنند، افزون بر اینکه از نظر شرعی کار حرامی انجام داده‏اند و به پرداخت کفّاره ملزم هستند، ـ زنان در این حالت مسئولیتی ندارند ـ زمینه را برای پرخاشگری و ناسازگاری زنان فراهم و زندگی را با آسیب جدّی مواجه ساخته‏اند. پس مناسب است برای تقویت آرامش در زندگی، از این آسیب‏ها جلوگیری کنند.

نتیجه‌گیری
تمایل جنسی به جنس مخالف امری طبیعی است که بی‌توجهی یا سرکوب کردن آن راهی نامناسب برای فرار از آسیب‌های آن است. باید این میل را به رسمیت شناخت و برای ارضای آن به صورت صحیح و کامل تلاش کرد. اسلام این نیاز را مناسب و مفید دانسته و به ارضای آن به شکل صحیح توصیه کرده است.

برای ارضای صحیح و دچار نشدن به آسیب‌های روابط جنسی، توصیه اسلام به بهره‌مندی از این غریزه و ارضای آن از طریق ازدواج و کنترل آن از طریق محدود کردن نگاه و حفظ حریم میان دو جنس است. ارضای مناسب و کنترل آن، می‌تواند مصونیت فردی و اجتماعی را به دنبال داشته باشد.

توجه به تفاوت‌های دو جنس در میل جنسی، بلوغ جنسی، فیزیولوژی و اندام‌های جنسی، تفاوت‌های روانی زن و مرد، ادراک، عواطف و انفعالات، امیال و گرایش‌ها که حیطه زیستی، روانی، عاطفی و غریزی آنها را مشخص می‌سازد، در تأمین نیاز جنسی و بهره‌مندی صحیح و دوری از آسیب‌های آن به‌شدت تأثیرگذار است.

نیازی که در رابطه جنسی زن و شوهر ارضا می‌شود، موجب می‌شود هریک به نقش خود در زندگی مشترک و تکلیفی که برعهده دارند، بهتر واقف شوند و این نوعی شخصیّت مطلوب را برای آنان پدید می‌آورد و عزت نفس و خودپنداره مثبت آنان را افزایش می‌دهد. بهره‌مندی از این رابطه سالم، آنها را از ارتباط ناسالم مصون می‌دارد و سلامتی و آرامشگری را به مثابه اصلی‌ترین هدف تحقق می‌بخشد.

آداب معنوی، مادی، ظاهری، باطنی و اخلاقی و عاطفی در زمینه بهره‌مندی از رابطه جنسی قابل دقت است. عمده آرامش انسان در سایه توجهات خاص حضرت حقّ جلوه‌گر می‌شود. به همین دلیل، دعا، راز و نیاز با خدا، استعاذه به سوی خداوند منان از شر شیطان و دل سپردن به خدا و دستورهای او و تکیه کردن بر او، در رضایتمندی از زندگی زناشویی بسیار مفید است. آماده‌سازی روحی و روانی در بعد روحی، نظافت و زینت در بعد ظاهری، و آماده‌سازی جنسی در بعد غریزی، آداب یک رابطه خوب جنسی است.

برای رسیدن به آرامش در این رابطه، باید به ناهماهنگی همسران در زمینه جنسی توجه کرد. زن و شوهر باید روحیات یکدیگر را بشناسند تا دچار سوءتفاهم یا بدبینی در رابطه جنسی نشوند. نگاه ناعادلانه به روابط جنسی، بی‌توجهی به آموزه‌های دینی برای آماده‌سازی در زندگی زناشویی، به‌ویژه از ناحیه مردان، می‌تواند آسیبی جدّی به شمار آید. تنبلی و سستی در آرایش برای آسایش، در نظافت برای سلامت و در زینت برای رحمت، زندگی را از آرامش دور می‌سازد. شناخت راه‌کارها و مهارت‌ها برای واقع‌بینی نسبت به زن و مرد، به کار گرفتن روش‌های متناسب در تأمین نیازمندی‌های دو جنس و پذیرش هویت جنسی، ما را در دوری از آسیب‌ها کمک می‌کند.

ازدواج بهنگام، از عوامل قطعی هدایت رابطه جنسی و تعدیل آن است. ایجاد فرهنگ ازدواج بهنگام در جامعه می‌تواند نقش مؤثری در سالم‌سازی روابط جنسی داشته باشد.

منابع
ابن‌منظور محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۳۰۰ ق.

اسلامی‌نسب، علی، درمان‏های جنسی، تهران، نسل نو اندیش، ۱۳۸۱٫

اوکانر، داگمار، زندگی موفق زناشویی و جنسی با همسر خود، ترجمهٔ قدیر گلکاریان، تهران، طلایه، ۱۳۸۲٫

پیز، آلن و باربارا پیز، چرا مردان به حرف زنان گوش نمی‌کنند، ترجمهٔ محسن جده دوستان و آذر محمودی، تهران، فصل سبز، ۱۳۸۲٫

تقدّمی، محمدرضا، خستگی جنسی، مشهد، مؤسسهٔ انتشارات کتاب درمانی، ۱۳۷۹٫

حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، تهران، اسلامیه، ۱۳۴۷ ق.

حکیمی محمد و جمعی از نویسندگان، کتاب زن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱٫

راجرز، دوروتی، روان‏شناسی کودک، ترجمهٔ غلامعلی سرمد، تهران، اتّحاد، ۱۳۵۷٫

رزماری، لینکلن، از ناتوانی جنسی تا لذت جنسی، ترجمهٔ فرشاد نجفی‌پور، تهران، نسل نواندیش، ۱۳۸۱٫

سقای بی‌ریا ناصر و همکاران، روان‌شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سازمان سمت، ۱۳۷۴٫

صدوق، محمدبن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ ق.

کلینی، محمدبن یعقوب ، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ق.

گنجی، حمزه، روان‌شناسی تفاوت‌های فردی، تهران، بعثت، ۱۳۷۸٫

گینات، هایم، جی، رابطهٔ بین والدین و کودکان، ترجمهٔ سیاوش سرتیپی، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۸٫

گینس، تام، اولین سال ازدواج، ترجمه آذر کارگاه، تهران، انتشارات تلاش، چ پنجم، ۱۳۷۴٫

لینکلن رزماری، از ناتوانی جنسی تا لذت جنسی، ترجمهٔ فرشاد نجفی پور، تهران، نسل نواندیش، ۱۳۸۱٫

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، ۱۴۰۴ ق.

نوری، حسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ ق.

هورنی کارن، روان‌شناسی زنان، ترجمهٔ سهیل سمی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۲٫
* استادیار دانشگاه کاشان [email protected]

دریافت: ۲/۹/۸۹ ـ پذیرش: ۲۴/۱۲/۸۹
۱٫ محمدبن یعقوب کلینى، کافى، ج ۵، ص ۳۲۱٫

۲٫ حسین نوری، مستدرک الوسایل، ص ۳۰۶٫

۳٫ محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج ۳، ص ۶۲۶٫

۴٫ محمدبن یعقوب کلینی، همان، ج ۵، ص ۳۲۰٫

۵٫ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۵٫

۶٫ همان، ج ۲۰، ص ۱۰۹٫

۷٫ همان، ص ۲۹٫

۸٫ همان.

۹٫ همان.

۱۰٫ آلن پیز، چرا مردان به حرف زنان گوش نمی‌کنند، ص ۲۹۴؛ ناصر بی‌ریا، روان‌شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، ج ۲، ص ۱۲۹٫

۱۱٫ محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج ۵، ص ۳۳۸٫

۱۲٫ همان، ج ۲۰، ص ۳۷٫

۱۳٫ همان، ج ۲۰، ص ۱۰۵٫

۱۴٫ همان، ج ۲۰، ص ۱۵۸٫

۱۵٫ همان، ج ۲۰، ص ۱۲۰٫

۱۶٫ محمدبن یعقوب کلینى، کافى، ج ۳، ص ۴۸۱٫

۱۷٫ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۲۴۶٫

۱۸٫ على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص ۸۱٫

۱۹٫ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج ۲، ص ۱۵٫

۲۰٫ همان، ج ۳۰، ص ۱۱۸٫

۲۱٫ محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج ۵، ص ۴۹-۵۰٫

۲۲٫ همان. ص ۱۱۹٫

۲۳٫ غضّ طرفه و بصره: کفّه و خفضه و کسره، لسان العرب.

۲۴٫ غافر، ۱۹٫

۲۵٫ محمدبن على صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۹٫

۲۶٫ همان، ج ۳، ص ۴۷۴٫

۲۷٫ همان.

۲۸٫ همان، ج ۴، ص ۱۸٫

۲۹٫ همان.

۳۰٫ همان، ص ۱۹٫

۳۱٫ همان.

۳۲٫ همان.

۳۳٫ نهج البلاغه، ص ۵۱۳٫

۳۴٫ تام گینس، اوّلین سال ازدواج، ترجمه آذر کارگاه، ص ۱۷۰٫

۳۵ محمد حکیمی و جمعی از نویسندگان، کتاب زن، ص ۴۱٫

۳۶٫ همان.

۳۷٫ همان، ۱۷۳٫

۳۸٫ على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص ۵۲٫

۳۹٫ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۵٫

۴۰٫ Gender identity disorder

۴۱٫ على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص ۶۸٫

۴۲٫ محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص ۳۱٫

۴۳٫ جى هایم،گینات، رابطه بین والدین و کودکان، ترجمه سیاوش سرتیپى، ص ۱۱۸٫

۴۴٫ دوروتى راجرز، روان‏شناسى کودک، ترجمه غلامعلى سرمد، ج ۲، ص ۲۹٫

۴۵٫ رزماری لینکلن، از ناتوانى جنسى تا لذت جنسى، ترجمه فرشاد نجفى‌پور، ص ۶۴٫

۴۶٫ على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص ۶۶٫

۴۷٫ محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص ۱۳۱٫

۴۸٫ رزمارى، لینکلن، همان، ص ۱۴۵٫

۴۹٫ محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص ۱۲۰٫

۵۰٫ داگمار اوکانر، زندگى موفق زناشویى و جنسى با همسر خود، ترجمهٔ قدیر گلکاریان، ص ۲۹۱٫

۵۱٫ على اسلامى‌نسب، همان، ص ۱۴۱٫

۵۲ کارن هورنی،روان‌شناسی زنان، ص ۱۷؛ حمزه گنجی، روان‌شناسی تفاوت‌های فردی، ص ۲۰۳

۲ دیدگاه ارسال شده است

  • مزایده 3 اکتبر 2017

    سایتتون عالیه به سایت ما هم سر بزنید

  • سوالات آزمون آیین نامه 3 نوامبر 2017

    ممنون از آموزش هایی که قرار می دهید

  • نظر خود را با ما در میان بگذارید