63 - تقویت انتقاد پذیری

نویسنده : زهرا رستگار

افراد را به طور کلّی، به سه گروه می‌توان تقسیم کرد: الف:افرادی که خود را «از هر جهت کامل می‌دانند!» و با وجود نقص‌های مختلف، به آنها توجّه ندارند، خود را سرآمد و خبره می‌پندارند از دیگران بی‌نیاز می‌دانند، نه آگاهی به عیب دارند و نه برای رفع آنها اقدام می‌کنند! آن کس که نداند و نداند که نداند در جهل مرکّب،ابـد الدّهر بماند تقویت انتقاد پذیری افراد را به طور کلّی، به سه گروه می‌توان تقسیم کرد: الف:افرادی که خود را «از هر جهت کامل می‌دانند!» و با وجود نقص‌های مختلف، به آنها توجّه ندارند، خود را سرآمد و خبره می‌پندارند از دیگران بی‌نیاز می‌دانند، نه آگاهی به عیب دارند و نه برای رفع آنها اقدام می‌کنند! آن کس که نداند و نداند که نداند در جهل مرکّب،ابـد الدّهر بماند ب: اشخاصی که عیب و ایرادهای خود را احساس کنند و اگر دیگران تذکر دهند و گوشزد کنند با تواضع و فروتنی می‌پذیرند و برای رسیدن به مقام بالاتر، با کوشش فراوان، در صدد رفع آنها برمی‌آیند. ج:افرادی که عیب و نقص‌هایی در وجود خویش احساس می‌کنند، یا از ترس گرفتار شدن به لغزش، یا از بیم مبتلاشدن به وضع بدتر، از دیگران می‌خواهند که عیب و ایرادها را به آنان یادآور شوند و به یاری آنان بشتابند، این حالت عالی‌ترین روحیه و بلندترین فرهنگ زندگی ساز است. اکنون مسأله برطرف کردن عیب‌ها و راه‌های چاره را، به طور خلاصه مطالعه می‌کنیم: 1. برای تکامل همه ما، برای رسیدن به تکامل انسانی آفریده شده‌ایم،امّا نداشتن آگاهی لازم، پیروی از هوای نفس، قانع شدن به منافع مادّی زودگذر و گاهی دوستان ناباب، ما را از هدف مقدس باز می‌دارد. جان لاباک آویبوری (1834 ـ 1913 م) دانشمند بزرگ انگلیسی که کتاب «در جست و جوی خوش بختی» او ده‌ها بار چاپ شده و به زبان‌های معروف دنیا ترجمه گردیده، می‌نویسد:«ما را برای تکامل آفریده‌اند، باید همیشه احساس کنیم که امروز بهتر از دیروز هستیم و در عین حال، برای فردا نقشه عالی‌تر و بهتر طرح کرده باشیم».1 قرآن کریم با تعبیر:«قد افلح من زکّیها».یعنی با برطرف نمودن معایب و کاستی‌ها و تزکیه نفس، ما را به فلاح و تکامل انسانی رهنمون ساخته است.(سوره شمس،آیه9) 2. خطر بزرگ امام علی (ع) فرموده:«جَهلُ المرءِ بِعُیوبِه من اکبر ذنوبه».2 ناآگاهی انسان به عیب‌هایش، از بزرگ‌ترین عیب‌های اوست. همچنین فرموده:«من اشدِّ عُیوب المَرء أن تخفی علیه عُیوبُهُ»3 از بزرگ‌ترین عیب‌های انسان این است که عیب‌هایش برای او پنهان [ناشناخته] باشد.آویبوری، می‌نویسد:«ما غالبا از فرط نادانی معایب خود را نادیده می‌گیریم و پرده‌ای از غفلت و تجاهل روی آن می‌کشیم تا به این وسیله، خود را گول بزنیم، واقعاً تعجّب آور است!».4 اگر نسبت به معایب اخلاقی و رفتاری خویش ناآگاه باشیم، یا آنها را نادیده بگیریم، یا با پنهان ساختن آنها خود را فریب دهیم، بزرگ‌ترین ضربه را به خود وارد آورده‌ایم و خطرناک‌ترین کار را مرتکب شده‌ایم! 3. فرا فکنی و حق گریزی افرادی که به معایب و نواقص خویش توجّهی ندارند و برای رفع آنها انتقاد پذیر نیستند و اقدامی صورت نمی‌دهند، غیر از این که خود را از رسیدن به «تکامل انسانی» محروم ساخته‌اند، گاهی برای مسئولیت گریزی، مرتکب فرا فکنی می‌شوند و آن گاه که در زندگی، با موانع و تلخی‌ها مواجه می‌شوند، همه گناهان را به گردن دیگران یا «زمانه» می‌اندازند و در بیان امام علی(ع) آنان «اشرار» معرفی شده وآن حضرت می‌فرماید:«افراد شرور پیوسته در مقام عیب جویی دیگران هستند و به خوبی‌های آنان توجّهی ندارند؛مانند «مگس» که جاهای سالم و تمیز بدن را رها می‌کند و روی نقطه آلوده و چرکین می‌نشیند».5 ثانیاً، با توجه به چنین روحیه‌ای، وقتی افراد معیوب، خود را ناموفّق و به تنگنا رسیده احساس می‌کنند، برای فرار از مسئولیت، همه گناهان را به گردن دیگران می‌اندازند، تا بلکه بدین وسیله خود را تسکین داده و تبرئه کنند! در اشعاری که از امام رضا (ع) وارد شده، می‌خوانیم: یعیـبُ النّاسُ کُـلُّهُم زمـان و ما لِزمـانَنا عَــیبُ سـوان نَعیبُ زَماننا و العیـب فین و لو نَطَقَ الزَّمانُ بنا هجانا6 مردم، زمانه و روزگار را معیوب می‌شمارند، در حالی که در روزگار، عیبی غیر از بدی‌های ما، چیزی وجود ندارد؛ما به عیب جویی زمانه می‌پردازیم، در حالی که عیب‌ها در خود ماست و اگر زمانه زبان باز کند، به استهزای ما می‌پردازد. به راستی، گرگ‌ها گوشت دیگری را نمی‌خوریم، ولی بعضی از ماها، گوشت دیگران را آشکارا می‌خورند! ما برای فریب دادن دیگران، از عطر خوشبو استفاده می‌کنیم! وای به حال ما،اگر غریبه‌ای بیاید و ما را با این وضع دردناک ببیند! 4. راه‌های درمان برای برطرف کردن عیب‌ها و نواقص فکری و اخلاقی و رفتاری و فرهنگی که موجب می‌شود، مورد بی‌مهری و تنفّر دیگران واقع شویم و زندگی ما با تلخی و ناکامی دست به گریبان گردد، راه‌های تجربه شده و مفیدی به نظر می‌رسد،که با استفاده از احادیث اسلامی و نظریه دانشمندان ، آن را با دقّت مورد مطالعه قرار می‌دهیم. الف:باید توجه داشته باشیم که به قول جان لاک :«در مدرسه بزرگ طبیعت، ما سر و پا در جهل و بی خبری فرو رفته‌ایم و از اسرار وجود، چیزی نمی‌دانیم»7 معلومات ما چون قطر دایره است و مجهولات ما چون محیط آن، هر چه قطر دایره را بزرگتر کنیم، محیط چند برابر بزرگ‌تر می‌شود، شاید در آینده فرزندان ما بتوانند بیشتر از ما، در این راه پیش بروند و از اسرار کائنات،حقایق تازه‌ای کشف کنند، ولی ما با نهایت تأسف باید اعتراف کنیم که در این خصوص چیزی نمی‌دانیم.8 بنابراین، شرط نخست در رفع معایب و خودسازی، اعتراف و اعتقاد به ناآگاهی و دانایی‌های اندک ما در اسرار پهناور جهان هستی،و تصمیم گیری جدّی برای رفع آنهاست. ب:برای رفع معایب و در نتیجه خودسازی، باید به «درون خویش فرو رویم» و این سخن عمیق «آندره ژید» نویسنده مشهور فرانسوی و برنده «جایزه ادبی نوبل» 1945 میلادی را به خاطر بسپاریم که گفته است:«نیروی حیرت انگیزی در ذات انسان نهفته است، پیوسته تکرار کن:همه چیز، به خودم بستگی دارد.»9 درد و درمان ما، در وجود خود ما قرار دارد،باید نقاط مثبت را شناخته و تقویت کنیم و نیز معایب و نقاط ضعف را شناخته، به تدریج ریشه کن گردانیم و قدم بر پلّه‌های تکامل گذاریم. ج:اگر خود را «انسان کامل» و مصون از لغزش و گناه نمی‌دانیم، باید سخنان «دیل کارنگی» دانشمند معروف را با دقّت مورد مطالعه قرار دهیم که نوشته است:«آدم‌های ضعیف النفس از انتقاد می‌هراسند و وحشتناک می‌شوند، ولی مردم دانا به انتقاد و خورده‌گیری دیگران رغبت نشان می‌دهند و از آنها نکته‌ها می‌آموزند… آیا شما فقط درس زندگی را از کسانی آموخته‌اید که از شما تعریف کرده؛ محبت نموده و مطیع نظر شما بوده‌اند؟… ما مخلوق منطق و استدلال نیستیم، بلکه زاییده احساساتیم، عقل و منطق ما، همچون قایق بادبانی، در دریای تاریک و طوفانی احساسات بالا و پایین می‌رود.آدلن وایت، روزنامه نگار معروف آمریکایی، پس از پنجاه سالگی گفت:«جوانی بودم پرمدّعا، عصبانی، مغرور، کهنه پرست و خودپسند! وقتی که «آلبرت انیشتین» فیزیک دان و فیلسوف آلمانی (1879ـ 1955م) و برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک 10،در عقاید خود 99 درصد اشتباه می‌کند، ممکن است تو نیز 80 درصد اشتباه کرده باشی و سزاوار انتقاد باشی، حالا که اشتباه کرده‌ای، باید از انتقاد کننده، شکرگزار هم باشی و از آن عبرت بگیری.11 د:مراقبه و محاسبه، برای رفع تدریجی معایب و کاستی‌ها، یکی دیگر از راه‌های بسیار لازم و مؤثّر است. امام علی (ع) قرن‌ها پیش فرموده:«علی العاقل أن یحصی علی نفسه مساویها فی الدین و الرّأی و الأخلاق و الأدب، فیجمع ذلک فی صدره، أو فی کتاب و یعمل فی إزالتها».12 بر شخص عاقل لازم است که بدی‌ها و عیب‌های خویش را در امر دین، فکر و اندیشه و اخلاق و ادب شمارش(و محاسبه) کند و آنها را در سینه خود، یا در صفحه کاغذی یادداشت نماید و برای برطرف کردن آنها (به تدریج) اقدام نماید. دیل کارنگی هم نوشته است:«اشتباهات و خطاهای خود را در دفتری ثبت و یادداشت کرده و از کارهای خود انتقاد (و آنها را رفع) کنید».13 دکتر الکسیس کارل(1873 ـ 1941م) فیزیولوژیست و جرّاح معروف فرانسوی و برنده جایزه نوبل پزشکی، برای رفع معایب و نواقص سفارش می‌کند:«همانطور که تاجر دفتر دخل و خرج خویش و دانشمند اوراق تجارب خود را به دقّت تنظیم می‌کند، هر فردی فقیر و غنی، پیر و جوان، عالم و جاهل، باید هر روز، خوبی‌ها و بدی‌های انجام یافته، به خصوص میزان شادی یا رنج، اضطراب یا آرامش، کینه یا محبّتی را که در دوستان و هم نوعان خود تزریق کرده است، ضبط نماید.فقط با اجرای صبورانه این روش‌هاست که جسم و جان ما تغییر پیدا می‌کند».15 و معایب رفع می‌گردد. هـ:تقاضای انتقاد و عیب جویی برای شناختن عیب‌ها و نقص‌ها، بزرگ‌ترین خصلت‌های متعالی انسانی است و از امتیازات فرهنگ درخشان اسلامی است. امام صادق (ع) فرموده:«أحبُّ إخوانی الی من أهدی إلی عُیوبی».14 محبوب‌ترین برادران من، نزد من کسی است که عیب‌های مرا برایم به ارمغان بیاورد. د ر حالی که ما امام جعفر صادق (ع) را معصوم و بدون هر گونه لغزش و عیبی می‌دانیم، امّا آن حضرت، این درس بزرگ را به ما آموخته است که نه تنها از انتقاد و عیب جویی مخلصانه دیگران نسبت به خود، نباید ناراحت و آزرده خاطر شویم، بلکه با کمال تواضع و فروتنی، آن را «هدیه و ارمغان» تلقّی کرده و درصدد رفع آنها برآییم. آینه گر عیـــب تـو بنمـود راسـت خودشکن آئینه شکستن خطاست :تغییر چشم انداز،یعنی از میان نقاط منفی و سیاه در زندگی، نقاط مثبت و روشن و زیبا را برگزینیم. راه بسیار مفیدی است که با یک آگاهی لازم و یک اراده شجاعانه می‌تواند ما را، از تنگنای کم ظرفیتی و عیب جویی‌های زشت و بد بینانه نجات دهد موضوعات مرتبط: مهارت های زندگی

تقویت انتقاد پذیری

موضوعات مرتبط: مهارت های زندگی