120 - راهکارهای تربیت دینی فرزندان

نویسنده : زهرا رستگار

روش های آموزش نماز و روزه به کودکان قرآن نماز را عامل دوری از فحشاء و اعمال زشت بیان می کند «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ‌الْمُنكَر»پس در کودکان عشق و علاقه به نماز ایجاد کنیم. نماز بر خلاف ظاهر ساده اش مظهر کامل دین بوده و نیز تدّین نماز گزار است .آیا دین، چیزی […]

روش های آموزش نماز و روزه به کودکان

قرآن نماز را عامل دوری از فحشاء و اعمال زشت بیان می کند «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ‌الْمُنكَر»پس در کودکان عشق و علاقه به نماز ایجاد کنیم.

نماز بر خلاف ظاهر ساده اش مظهر کامل دین بوده و نیز تدّین نماز گزار است .آیا دین، چیزی جز شناختن خداوند متعال و تسلیم محض بودن نماز گزار در برابر خداوند قادر متعال و حکیم و علیم است ؟!

درست است که کودکان توان معرفت خدا را چنان که بزرگسالان دارند ندارند، اما توان درک محدود از خداوند را دارا هستند . از این رو قبل از آموزش نماز ، کودک باید تا حدودی با معبود خود آشنا شود.

ایجاد عادت به نماز اگر تنها متوجه آن باشد که کودک، اعمال و اوراد نماز را در موقع معینی و با رعایت شرایط لازم بیاموزد و به آن خو گیرد ، با هدف نماز که یاد خدا و تقویت عبودیت است ، منافات دارد، زیرا چنین فردی همانند ماشین خواهد شد که در مواقع خاص اعمالی را بدون اراده و آگاهی تکرار می کند. درست است که کودک از چنان رشد برخوردار نیست ، که بتواند رموز و اسرار نماز را درک کند و چنان انتظاری هم از کودک معقول نیست ، اما این نیز مجوز ایجاد عادت مکانیکی نماز در کودک نیست . برای مصون ماندن از آسیب در روایات یک راه حل ارائه شده و آن اینکه زمانی کودک را نماز بیاموزیم که توان فهم اجمالی را داشته باشد. کودکی که می تواند دست چپ و راست خود را تشخیص دهد.می توان تصوری ، هر چند مبهم از اصل نماز که اظهار خضوع و خشوع در برابر خالق یکتاست داشته باشد، از این رو توصیه شده در سن 5-6 سالگی که کودک از چنین فهمی برخوردار می شود، آموزش نماز شروع شود. در این سن ،کودک تنها با روح عبودیت و عصاره نماز که سجده در مقابل خداوند یکتاست آشنا می شودو یک سال بر همین منوال عمل و تمرین می کند به علاوه ، در طول مدت آموزش نماز ، فواید و آثار و اسرار نماز نیز در حد فهم کودک بیان می شود.

 

معصومان (ع) آموزش نماز به صورت کامل و استفاده از تنبیه بدنی را تنها در 9 یا 10 سالگی و بعد از آن هم در صورت نا کار آمدی سایر روش ها ، اجازه داده اند؛ زیرا در این سنین قدرت فهم کودک به صورت قابل توجهی افزایش یافته است.

روش اساسی در برنامه ریزی آموزش روزه ، تمرین و تکرار ، به منظور ایجاد عادت به روزه داری است. در روایتی از امام صادق(ع) به این موضوع تصریح شده است. امام (ع) در آن روایت می فرماید: ما فرزندانمان را درهفت سالگی امر به روزه گرفتن می کنیم … تا به روزه داری عادت کنند و توان آن را پیدا کنند.

اما باید توجه داشت که تربیت بر اساس عادت که در این روایت به آن توصیه شده است ، با تربیت بر پایه آگاهی و شناخت ناسازگار نیست ؛ زیرا بسیاری از کار هایی که ما انسان ها در زندگی روزمره انجام می دهیم بر اساس عادت است . مهم این است که ایجاد عادتی خاص ؛ امری معقول باشد . و فرد ، آگاهانه به آن کار اقدام کند . در این صورت ، تربیت بر پایه عادت نه تنها مضموم نیست بلکه امری پسندیده نیز هست.در آموزش روزه نیز این مطلب مورد توجه بوده است: اولاً خود روزه گرفتن یکی از وظایف لازم و ضروری برای هر فرد مسلمان است و عادت به روزه داری شرط ضروری برای ادای این وظیفه است. ثانیاً زمانی اقدام به ایجاد عادت در کودک می شود که از توانایی لازم برای درک آن برخوردار باشد.

امام کاظم (ع) در جواب سؤال فردی که از او پرسید : چه زمانی روزه بر کودک لازم است ؟ فرمود : هرگاه نزدیک به بلوغ باشد و نماز و روزه را بشناسد. از این روایت بر می آید که آموزش روزه زمانی صورت می گیرد که کودک می داند روزه چیست و چرا باید روزه بگیرد . به همین سبب فقها نیز فتوا داده اند که مستحب است کودک ممیّز ، تمرین روزه داری کند .

وا داشتن پسران ودختران به انجام تکالیف دینی لازم است که با نرمی و مهربانی و تشویق همراه باشد و تکلیف شاقّ از آنها خواسته نشود ، به خصوص دختران که زود تر از پسران به سن تکلیف می رسند ولی در عین حال والدین با جدیت در این موارد عمل کنند ، به طوری که کودک احساس نکند که تکالیف دینی اموری جدی یا ضروری نیستند.

 

هنر مادر این است که جنبه به ظاهر متضاد را در یکجا جمع کند یعنی هم جدی و هم رئوف و مهربان باشد تا بتواند کودک را به انجام فرائض دینی وادارد. در مورد روزه گرفتن هم وضع به همین تربیت است . بهتر است کودک قبل از رسیدن به مرحله تکلیف کم کم با روزه آشنا شود و زمینه برای انجام آن بعد از سن تکلیف آماده شود. بیدار کردن کودکان برای خوردن سحری و تشویق آنها به روزه (کله گنجشکی) و در نظر گرفتن جایزه برای آن بسیار مفید است. تجربه نشان داده است که کودکان معمولاً از این برنامه لذت می برند و با شوق از آن استقبال می کنند . در هر حال انجام تکالیف دینی نباید تا زمان بلوغ مشکلی از این نظر به وجود نیاید. بیشتر کسانی که در سنین بالاتر وظایف عبادی خود را انجام نمی دهند بی اعتقادی به مبادی دینی نیستند بلکه آنها معمولاً کسانی هستند که قبلاً ورزیدگی و آمادگی لازم را به دست نیاورده اند لذا اراده آنها تابع اعتقادات آنها نیست ، یعنی فاصله و شکافی بین فکر و عمل آنها وجود دارد.

مگر اینکه از ایمان محکمتر و اعتقادی قوی تر برخوردار شوند اما با ایمان در سطح معمول و اعتقاد عادی معمولاً غلبه بر مقاومت های درونی و نفسانی کار آسانی نیست.

بنابراین استدلال کسانی که معتقدند طفل پس از رسیدن به حد تشخیص ، خود باید مسیر خویش را انتخاب کند و نباید پیشاپیش عادت به برخی امور از جمله تکلیف دینی را در او به وجود آورد ، به هیچ وجه درست نیست . اگر این استدلال ، صحیح باشد ، باید تربیت را تا رسیدن به سن تشخیص تعطیل کرد.حال آنکه تربیت به یک معنا چیزی جز ایجاد عادت در کودکی نیست . این عادتها اراده انسان را از مقاومت های درونی آزاد می سازد و تابع عقل او می گرداند ، مانند عادت به سحر خیزی . کسی که به سحر خیزی عادت کرده است اگر فقط سحر خیزی کند ، به راحتی از عهده انجام آن بر می آیداما اگر چنین عادتی در او به وجود نیامده باشد انجام آن برای او بسیار دشوار است و چه بسا اراده او تابع عقل او نشود و به چنان کاری توفیق نیابد به خصوص در دوره دبستانی که دوره ایجاد عادت مطلوب است نباید از این امر غفلت کرد.

کودک و محافل مذهبی و معنوی

مسأله دیگر ، شرکت دادن کودکان در مراسمات دینی است . همراه بردن کودک به مسجد، هرچند در نماز جماعت شرکت نکند یا مراسم عزاداری در ماه محرم یا مناسبات مذهبی دیگر از قبیل شرکت در نماز عید فطر و جشنهای مذهبی که معمولاً مورد علاقه کودکان هستند ، برای پرورش عواطف دینی کودکان بسیار مفید است . هرچند باید دقت کرد که این نوع برنامه ها فراتر از طاقت و حوصله آنها نباشد و آنان را خسته نکند .اصولاً باید به این نکته توجه داشت که احساس مذهبی یکی از عمیق ترین احساسات و گرایشات فطری در انسان است که اگر زمینه برای شکوفایی آن فراهم باشد با سرعت رشد می کند.

 

بچه ها دوست دارند که در مجالس مذهبی رشد یابند و در بین جمع باشند و اعمال و رفتار گروهی را در مذهب ببینند. سرود های دسته جمعی ، شعر ها، دعاها، آرزوها، مرثیه خواندن های مذهبی ، نماز جماعت و دیگر اموری از این قبیل برای طفل بسیار لذت بخش است .بحث های دو جانبه ، گفتگوها ، جسات و مراسم به خصوص آنگاه که در پی آن چای و شیرینی ، پذیرایی و غذایی هم مطرح باشد . برای طفل لذت بخش است. در جلسات مذهبی کام او را شیرین کنید و از لذت های حلال او را بهره مند سازید . همیشه اشک وناله و بر سر و سینه زدن نباشد که طفل از آن چندان خشنود نیست . بگذارید تا او علاقه مند شود و بار دیگر همراهتان به جلسه بیاید و در ضمن خوردن چای و شیرینی چهار کلمه بشنود و یکی دو کلمه آن را یاد بگیرد و به هر حال کاری کنید که مذهب برای او کاری غم انگیز و دردناک نباشد و تنفر و انزجار در او ایجاد ننماید.

راههای ایجاد محبت اهل بیت (ع) در کودکان

1- استفاده از علاقه و محبوبیت، یعنی بیان این مطلب برای کودک که رابطه با ائمه(ع) باعث می شود محبوب خدا وائمه باشد و اینکه محبوب خدا شدن در سایه مودت اهل بیت است.

2- بیان نیازمندی و بهرمندی از این محبت، انسان معمولاً مجذوب کسی یا جایی می شود که گره از کار او بگشاید و بهره ای به او برساند و ائمه (ع) در آنجا که به شدت گرفتار و نیازمندیم به یاری ما می آیند.

رسول اکرم (ص) منقول است که : حُبِّي وَ حُبُّ اَهْلِ بَيْتي نَافِعٌ في سَبْعَةِ مَوَاطِنَ اَهْوَالُهُنَّ عَظيمَةٌ عِنْدَ الْوَفَاةِ وَ في الْقَبْرِ وَ عِنْدَ النُّشُورِ وَ عِنْدَ الْكِتَابِ وَ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ عِنْدَ الْميزَانِ وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ..« حب من و حب اهل بیت من در هفت جا که اضطراب آن بسیار زیاد است نافع می باشد : هنگام وفات، در قبر، هنگام نامه عمل، هنگام حساب ، هنگام میزان و هنگام صراط.

3- شرکت دادن کودکان در مجالس و محافل دینی و مراسمات اهل بیت (ع)

4- باید کوشید شخصیت ، زندگی و خاطره اهل بیت (ع) و مراسم ومجالسشان ، در ذهن کودکان خاطره خوش بر جای بگذارد . اگر جشن گرفتن ، شیرنی دادن، عیدی دادن، و جشن تکلیف اهدای مدال و تشویق ها در روز تولد معصومین(ع) باشد، خواه ناخواه ، به صورت غیر مستقیم تأثیر خواهد گذاشت.

5- ایجاد فضای روحی و معنوی ، چه بسا اگر کودک را به حال خود رها کنیم به این سمت و جهت کشیده نشود و به مجالس دعا و توسل نیایند ولی اگر ترتیبی دهیم که در این فضا قرار گیرند جذب می شوند . برای مثال اردوهای فرهنگی و زیارتی ، دیدار از حرم ها، ملاقات با شخصیت های معنوی و اهل بیتی ، قرار گرفتن در جمع دوستداران اهل بیت، شرکت در مجالس باحال می تواند در ایجاد محبت اهل بیت مؤثر باشد.

6- بیان فضیلت دوستی آل پیامبر (ص) مانند: « اَلا وَ مَن ماتَ على حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ شَهيداً»آگاه باشید که هرکس بر حب آل محمد بمیرد شهید است.